Tiêm kích F-16 (Ảnh: Quân đội Ukraine).
Đêm 28/6, một tiêm kích F-16 của Không quân Ukraine đã rơi tại vùng Chernihiv trong khi làm nhiệm vụ đánh chặn cuộc tấn công đường không quy mô lớn nhất kể từ đầu cuộc chiến: 537 UAV và tên lửa do Nga phóng đồng loạt nhằm vào nhiều khu vực.
Máy bay do Trung tá Maksym Ustymenko điều khiển đã bị trúng hỏa lực khi đang cố ngăn chặn đợt tấn công, và phi công không kịp nhảy dù. Đây là chiếc F-16 thứ 4 của Ukraine bị rơi kể từ khi máy bay này bắt đầu tham chiến từ năm ngoái.
Cuộc tấn công diễn ra khi chiến sự đã bước sang năm thứ 4, cho thấy rõ sức ép cực lớn lên hệ thống phòng không Ukraine. Dù Ukraine tuyên bố bắn hạ được 436 UAV và 38 tên lửa của Nga, lực lượng phòng không phía Kiev vẫn bị quá tải.
Sự kiện cũng lập tức dấy lên tranh cãi về hiệu quả chiến thuật của Ukraine khi sử dụng tiêm kích trị giá hàng chục triệu USD để đánh chặn UAV giá vài chục ngàn USD.
Theo báo cáo, phi công Ustymenko đã tiêu diệt được 7 mục tiêu trên không trước khi máy bay bị hư hỏng nghiêm trọng khi cố gắng tấn công mục tiêu thứ 8.
Không quân Ukraine thông báo trên Telegram rằng chiếc tiêm kích mất độ cao nhanh chóng và phi công không thể kịp thời phóng ghế thoát hiểm trước khi rơi.
Nguyên nhân vụ tai nạn hiện đang được điều tra, chưa có xác nhận chính thức liệu máy bay rơi do trúng hỏa lực đối phương, lỗi kỹ thuật hay bị mảnh văng từ mục tiêu bị tiêu diệt gây hư hại.
Một số nguồn tin quốc phòng Ukraine, từng được Breaking Defense dẫn lại trong một sự cố trước đó, cho rằng F-16 có thể dễ bị tổn thương bởi mảnh vỡ từ tên lửa bị bắn hạ, và kịch bản này có thể đúng với trường hợp lần này.
Vụ việc xảy ra trong bối cảnh trận không chiến hỗn loạn, khi Ukraine triển khai mọi phương tiện sẵn có, bao gồm cả hệ thống Patriot và NASAMS do phương Tây cung cấp, để đẩy lùi đòn tấn công ồ ạt của Nga.
Chiếc F-16 bị rơi thuộc nhóm máy bay do NATO viện trợ vào năm 2024, phần trong tổng số khoảng 85 chiếc được cam kết. Tuy nhiên, số lượng thực sự triển khai tác chiến chỉ khoảng dưới 50 do nhiều máy bay được dùng cho huấn luyện ở Romania.
Trong bối cảnh Nga đang chuyển dần sang chiến lược tấn công bằng UAV giá rẻ kết hợp tên lửa cao cấp, việc triển khai các máy bay hiện đại như F-16 cho nhiệm vụ đánh chặn UAV bị nhiều chuyên gia xem là không tối ưu.
F-16 được thiết kế cho không chiến tốc độ cao và tấn công chính xác, không lý tưởng khi đối phó với UAV bay thấp, chậm và có tiết diện radar nhỏ như Geran-2. Một số quan chức Ukraine đã công khai bày tỏ nghi ngại về việc điều F-16 đi bắn UAV thay vì dùng hệ thống phòng không mặt đất.
Ngoài ra, mỗi giờ bay của F-16 cần tới 16 giờ bảo trì, trong khi Ukraine thiếu nhân lực kỹ thuật và linh kiện thay thế, hầu hết phải nhập từ NATO. Việc mất một máy bay không chỉ là tổn thất về tài sản mà còn ảnh hưởng đến năng lực chiến đấu khi số phi công huấn luyện theo chuẩn NATO vẫn còn hạn chế (dưới 100 người tính đến giữa 2025). Đây đã là chiếc F-16 thứ 4 bị mất kể từ khi được đưa vào chiến đấu.
Nga đang kết hợp UAV Geran-2 giá chỉ khoảng 20.000 USD với tên lửa Kinzhal trị giá hàng triệu USD để áp đảo hệ thống phòng không Ukraine. UAV Geran-2 có tầm bay hơn 2.000km, đầu đạn 50kg, bay thấp và khó phát hiện, buộc Ukraine phải dùng đến tên lửa phòng không hoặc máy bay đắt tiền để đánh chặn.
Tình trạng này khiến nhiều chuyên gia lo ngại: Ukraine đang tiêu hao nguồn lực cực kỳ nhanh, trong khi chi phí thay thế không cân xứng. Dù sở hữu các hệ thống phòng không hiện đại như Patriot (giá mỗi quả đánh chặn lên tới 3-4 triệu USD), Ukraine không thể duy trì cường độ sử dụng lâu dài nếu Nga tiếp tục tấn công kiểu bão hòa.
Vụ F-16 cho thấy chiến thuật phòng thủ của Ukraine đang tồn tại vấn đề: Đưa vào chiến trường các khí tài đắt đỏ nhưng thiếu đồng bộ về chiến thuật và hậu cần. Việc triển khai F-16 mà không có đủ cơ sở bảo dưỡng, phi công, và hệ thống phòng không hỗ trợ khiến mỗi tổn thất càng trở nên nghiêm trọng.
Tổng thống Volodymyr Zelensky ngay sau vụ tấn công đã kêu gọi Mỹ và châu Âu cấp thêm hệ thống Patriot. Nhưng với chi phí quá cao và tốc độ bàn giao chậm, phương Tây đang bị đặt vào thế khó: Tiếp tục viện trợ đắt đỏ hay tìm giải pháp bền vững hơn?
Vụ việc có thể buộc Ukraine phải đánh giá lại cách triển khai F-16. Thay vì dùng chúng đánh chặn UAV, Kiev có thể giới hạn vai trò của F-16 vào các nhiệm vụ ưu tiên cao như không chiến với Su-35 Nga, ngăn bom lượn hay tấn công các mục tiêu chiến lược.
Vụ việc cũng nhấn mạnh nhu cầu khẩn cấp về những giải pháp phòng không chi phí thấp để tránh phụ thuộc quá mức vào các nền tảng chiến đấu đắt đỏ như F-16. Nếu không thích nghi kịp thời, Ukraine có thể tiếp tục bị Nga bào mòn bằng chính chiến lược dùng vũ khí giá rẻ tấn công số lượng lớn gây áp đảo trong cuộc chiến tiêu hao.
