Giải pháp thúc đẩy thương mại điện tử xanh vì mục tiêu phát triển bền vững

Đỗ Thị Hồng Vân

Trường Đại học Công nghệ Giao thông vận tải

Email: vandth@utt.edu.vn

Tóm tắt

Trong bối cảnh phát triển xanh dần trở thành sự đồng thuận trên phạm vi toàn cầu, việc hiểu đúng mối quan hệ giữa thương mại điện tử và phát triển xanh nhằm đạt được đồng thời 2 mục tiêu: lợi ích kinh tế và tính bền vững môi trường, đã trở thành một chủ đề nghiên cứu cấp thiết. Bài viết đề cập đến thực trạng phát triển của các nền tảng thương mại điện tử trong mối quan hệ với xu hướng phát triển xanh; những thách thức đang tồn tại, từ đó đề xuất các giải pháp phù hợp nhằm thúc đẩy xu hướng phát triển thương mại điện tử xanh. Kết quả phân tích mang lại giá trị tham khảo cho các nhà hoạch định chính sách vì sự phát triển bền vững chung nền kinh tế.

Từ khóa: Thương mại điện tử xanh, lợi ích kinh tế, bền vững môi trường

Summary

In the context of green development increasingly becoming a global consensus, understanding the relationship between e-commerce and green development to simultaneously achieve two goals: economic benefits and environmental sustainability, has become an urgent research topic. The article examines the current state of e-commerce platform development in relation to green growth trends, identifies existing challenges, and proposes appropriate solutions to promote the transition toward green e-commerce. The analytical findings provide valuable insights for policymakers in fostering sustainable economic development.

Keywords: Green e-commerce, economic benefits, environmental sustainability

ĐẶT VẤN ĐỀ

Sự phát triển nhanh chóng của thương mại điện tử (TMĐT), tức việc sử dụng Internet để giao dịch hàng hóa và cung cấp dịch vụ, là một đặc trưng quan trọng trong tiến trình phát triển kinh tế những năm gần đây. TMĐT đã trở thành một động lực then chốt thúc đẩy tăng trưởng kinh tế toàn cầu, khuyến khích đổi mới mô hình kinh doanh và tác động sâu sắc đến hành vi tiêu dùng. Internet, cổng thanh toán, phân tích dữ liệu và tự động hóa đóng vai trò chủ đạo trong sự phát triển mạnh mẽ của TMĐT. TMĐT đã thúc đẩy sự ra đời của nhiều mô hình kinh doanh mới như doanh nghiệp - doanh nghiệp (B2B), doanh nghiệp - người tiêu dùng (B2C) và người tiêu dùng - người tiêu dùng (C2C).

Để phù hợp với xu hướng phát triển xanh, khái niệm TMĐT xanh nhấn mạnh yếu tố phát triển kinh tế một cách hài hòa, bền vững hơn, trở thành định hướng quan trọng nhằm thúc đẩy sự phát triển kinh tế toàn cầu.

TMĐT xanh là hoạt động kinh doanh trực tuyến hướng tới giảm chất thải, khí nhà kính, tiêu thụ năng lượng, tắc nghẽn giao thông và tiếng ồn; đồng thời khuyến khích sự tham gia có trách nhiệm với môi trường trong toàn bộ quá trình kinh doanh, từ sản xuất, cung ứng hàng hóa tới người tiêu dùng và thu gom, tái chế, tái sử dụng. Các quốc gia đều nhận thức rằng, với sự tăng trưởng liên tục của thị trường TMĐT - với tư cách là một ngành công nghiệp mới nổi - TMĐT cần thích ứng với yêu cầu phát triển xanh và phát thải thấp để bảo đảm sự bền vững trong tương lai. Phát triển TMĐT xanh là một quá trình đa chiều, đòi hỏi sự nỗ lực chung của các nền tảng, đổi mới công nghệ từ phía doanh nghiệp, hỗ trợ chính sách, sự tham gia của người tiêu dùng và hợp tác quốc tế nhằm xây dựng một mô hình phát triển bền vững và thân thiện với môi trường. Bài viết sẽ làm rõ thực trạng phát triển của các nền tảng TMĐT trong mối quan hệ với xu hướng phát triển xanh; những thách thức đang tồn tại, từ đó đề xuất các giải pháp phù hợp nhằm thúc đẩy xu hướng phát triển thương mại điện tử xanh.

THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ TẠI VIỆT NAM

Từ năm 2016, TMĐT đã từng bước phổ cập ở Việt Nam và phát triển nhanh chóng. Trong 2 năm 2020-2021, khi đại dịch COVID-19 xảy ra, TMĐT đã bùng nổ và tới cuối năm 2024, tốc độ tăng trưởng lĩnh vực này của Việt Nam đứng ở nhóm 10 quốc gia cao nhất thế giới với hơn 25% mỗi năm.

Theo Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam (VECOM), quy mô TMĐT của Việt Nam năm 2023 đạt 25 tỷ USD, chiếm khoảng 10% tổng mức bán lẻ hàng hoá và doanh thu dịch vụ tiêu dùng, cao hơn mức 8,5% của năm 2022, trong đó bán lẻ hàng hoá trực tuyến là 17,3 tỷ USD. Tỷ lệ bán lẻ hàng hoá trực tuyến chiếm khoảng 8,8% tổng mức bán lẻ hàng hoá, cao hơn tỷ lệ 7,2% của năm 2022. Một tín hiệu tích cực khác là đã có trên 61% dân số tham gia mua sắm trực tuyến. VECOM dự báo, giai đoạn 2024-2030, TMĐT tại Việt Nam sẽ duy trì tốc độ tăng trưởng trung bình hằng năm trên 20% và đạt quy mô khoảng 90 tỷ USD vào năm 2030. Dù đạt được tốc độ tăng trưởng ấn tượng, tỷ trọng thị trường TMĐT so với tổng mức bán lẻ và doanh thu dịch vụ tiêu dùng tại Việt Nam vẫn còn khiêm tốn so với mức trung bình của thế giới.

Hình 1: Tăng trưởng thương mại điện tử và du lịch tại Việt Nam

Nguồn: Google, Temasek và Bain & Company (2024)

THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ ĐÁP ỨNG YÊU CẦU PHÁT TRIỂN XANH

Những tác động tích cực tới môi trường

Giúp giảm nguyên liệu trong quá trình kinh doanh

Việc chuyển các giao dịch kinh doanh và hoạt động tiếp thị sang môi trường trực tuyến thay cho giấy tờ truyền thống giúp giảm đáng kể nguyên liệu dùng cho hóa đơn, chứng từ, hợp đồng, báo cáo, catalogue, danh bạ điện thoại, báo, tạp chí... Hơn nữa, nhờ công nghệ lưu trữ dữ liệu lớn và điện toán đám mây, nhiều sản phẩm vật chất đã được số hóa và lưu trữ dưới dạng dữ liệu trên thiết bị cá nhân hoặc trung tâm dữ liệu. Điển hình là sách điện tử thay sách giấy, phim và ảnh kỹ thuật số thay phim và ảnh truyền thống, cùng các sản phẩm dịch vụ như bản vẽ kiến trúc, hồ sơ bệnh án, học liệu trực tuyến… Việc chuyển đổi từ sản phẩm vật chất sang sản phẩm số hóa giúp giảm đáng kể nguyên liệu trong quá trình sản xuất, kinh doanh và tiêu dùng.

Giúp giảm hàng tồn kho và tiết kiệm các tài nguyên liên quan

Hoạt động kinh doanh dựa trên 2 loại thông tin chính: thông tin trao đổi giữa các doanh nghiệp (sản xuất, phân phối, vận chuyển, tiếp thị, kho bãi, bảo hiểm, tư vấn…); thông tin giữa người mua và người bán. TMĐT giúp việc trao đổi thông tin trở nên nhanh chóng, chính xác và tin cậy, đúng đối tượng và thời điểm. Nhờ đó, doanh nghiệp có thể giảm tồn kho và tiết kiệm các tài nguyên liên quan.

Giúp tối ưu hóa không gian sử dụng, giảm thiểu nhu cầu vận chuyển truyền thống và hạn chế phát thải carbon

Khác với thương mại truyền thống cần hệ thống cửa hàng lớn tại các vị trí thuận tiện và tập trung dân cư, TMĐT cho phép mua sắm mà không cần gặp mặt trực tiếp, giảm nhu cầu xây dựng cửa hàng tại những khu đất khan hiếm. Bên cạnh đó, các công nghệ hỗ trợ làm việc và mua sắm từ xa giúp giảm nhu cầu văn phòng, đi lại, từ đó tiết kiệm không gian làm việc, nhiên liệu và hạn chế phát thải carbon, giảm áp lực lên hạ tầng giao thông.

Giúp tối ưu hóa việc sử dụng tài nguyên cũ, khuyến khích tái chế

TMĐT không chỉ giúp mua bán hàng hóa mới mà còn mở ra các kênh hiệu quả cho thị trường vật liệu thứ cấp - những vật liệu đã qua sử dụng nhưng có thể tái chế hoặc tái sử dụng. Chẳng hạn, các doanh nghiệp và cá nhân có thể tham gia các phiên đấu giá trực tuyến để mua bán phế liệu, vật liệu xây dựng cũ, linh kiện điện tử, giấy, nhựa…, nhờ vậy giảm lượng rác thải, tiết kiệm tài nguyên và giảm chi phí sản xuất nguyên liệu mới. Ngoài ra, TMĐT còn cung cấp nền tảng để giao dịch tín chỉ carbon, khuyến khích giảm phát thải, duy trì hoạt động kinh tế một cách hiệu quả.

Một số tác động tiêu cực tới môi trường

Vấn đề bao bì và xử lý rác thải

Một trong những tác động tiêu cực lớn nhất của TMĐT là gia tăng lượng rác thải bao bì. Các loại bao bì thường được sử dụng bao gồm hộp carton, bao bì nhựa, màng xốp hơi… đều khó phân hủy và gây ô nhiễm môi trường. Việc đóng gói quá kỹ nhằm bảo đảm hàng hóa nguyên vẹn khi đến tay người tiêu dùng làm gia tăng lượng vật liệu sử dụng, đồng nghĩa với việc khai thác thêm tài nguyên tự nhiên, như cây xanh để sản xuất giấy.

Tiêu thụ năng lượng quá mức, tăng phát thải khí carbon

TMĐT yêu cầu sản xuất nhiều thiết bị điện tử cá nhân như điện thoại thông minh và máy tính bảng, dẫn tới tiêu thụ năng lượng lớn. Ngoài ra, việc vận hành các trung tâm dữ liệu và hạ tầng internet vạn vật (IoT) cũng tiêu tốn nhiều điện năng.

Hoạt động hoàn tất đơn hàng trực tuyến, bao gồm lưu kho, phân loại, vận chuyển và xu hướng giao hàng nhanh làm tăng lượng phương tiện giao thông được sử dụng, tăng mật độ giao thông, tiếng ồn. Việc ưu tiên vận tải đường bộ, đường không thay vì đường sắt hay đường biển cũng làm gia tăng phát thải. Một số nghiên cứu cho thấy, mỗi đơn hàng TMĐT làm tăng 30% lượng khí nhà kính so với mua sắm truyền thống. Ngoài ra, hoạt động hoàn trả sản phẩm càng làm tăng nhu cầu vận chuyển, tiêu thụ năng lượng và phát thải khí carbon.

Tiêu dùng thái quá dẫn tới lãng phí tài nguyên

Các chiến dịch tiếp thị trực tuyến khuyến khích tiêu dùng nhiều hơn, tạo ra hiện tượng mua sắm thái quá. Việc đặt hàng, thanh toán và các công cụ tài chính tiện lợi (mua trước trả sau…) khiến người tiêu dùng mua nhiều sản phẩm hơn, dẫn đến sử dụng nhiều tài nguyên hơn. Thói quen mua từng sản phẩm riêng lẻ cũng gây lãng phí bao bì và các vật liệu đóng gói. Mỗi sản phẩm đều được vận chuyển trực tiếp đến người tiêu dùng thông qua các dịch vụ TMĐT; các nhà sản xuất phải tạo ra các hộp đựng riêng biệt cho từng sản phẩm này, thường là nhỏ hơn so với kích thước hộp đựng nhiều sản phẩm chung cho một đơn hàng. Bên cạnh đó, người mua hàng cũng ưa thích nhận được sản phẩm đóng gói cẩn thận dẫn tới sử dụng bao bì nhiều hơn mức cần thiết.

NHẬN THỨC VÀ HÀNH ĐỘNG BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG CỦA NGƯỜI TIÊU DÙNG TRỰC TUYẾN

VECOM (2024) đã khảo sát về hành vi bảo vệ môi trường của 4.122 người tiêu dùng trực tuyến, trong đó tập trung chủ yếu vào thế hệ trẻ với độ tuổi từ 18 đến 35, có điều kiện tiếp cận internet tương đối dễ dàng từ nhỏ. Thông tin tình hình mua sắm qua các nền tảng TMĐT của đối tượng khảo sát được mô tả trong Hình 2.

Hình 2: Tỷ trọng mua sắm hàng hóa trực tuyến theo độ tuổi

Nguồn: VECOM (2024)

Mục tiêu của khảo sát là xác định sự quan tâm và hành động của người tiêu dùng trực tuyến tới bảo vệ môi trường. Các tiêu chí và kết quả khảo sát được mô tả trong Bảng 1.

Bảng: Tiêu chí và kết quả khảo sát người tiêu dùng trực tuyến

Nguồn: VECOM (2024)

Nhìn chung, kết quả khảo sát phản ánh rõ khoảng cách giữa nhận thức và hành động xanh của người tiêu dùng Việt Nam. Họ quan tâm và phần lớn nhận thức được vấn đề môi trường, nhưng chưa sẵn sàng thay đổi hành vi tiêu dùng một cách mạnh mẽ. Do đó, cần sự vào cuộc đồng bộ của Nhà nước, doanh nghiệp và truyền thông để biến nhận thức thành hành động thực tiễn.

GIẢI PHÁP NHẰM THÚC ĐẨY PHÁT TRIỂN THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ XANH VÌ MỤC TIÊU PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG

Từ những phân tích trên, trog thời gian tới, để thúc đẩy phát triển thương mại điện tử xanh vì mục tiêu phát triển bền vững, cần thực hiện những giải pháp sau:

Ban hành chính sách pháp luật về thương mại điện tử, logistics và bưu chính lồng ghép với các hoạt động bảo vệ môi trường

Các chính sách và hệ thống pháp luật về bảo vệ môi trường đều nhấn mạnh việc lồng ghép hoạt động bảo vệ môi trường vào các chiến lược phát triển các ngành, lĩnh vực cụ thể; đề cao ý nghĩa của hoạt động phổ biến, tuyên truyền ý thức bảo vệ môi trường của Nhân dân và sự tham gia bảo vệ môi trường của mọi chủ thể, bao gồm các cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp, người tiêu dùng. Do đó, về chính sách, cần bổ sung nội dung bảo vệ môi trường vào các chiến lược, kế hoạch phát triển TMĐT, logistics và bưu chính giai đoạn tới năm 2030 và những năm tiếp theo. Các văn bản pháp luật cần cụ thể hóa những tiêu chuẩn về bao bì, vật liệu nhựa, phương tiện giao hàng và những nội dung có liên quan khác mà các doanh nghiệp và thương nhân liên quan tới kinh doanh trực tuyến phải tuân thủ.

Triển khai kinh tế tuần hoàn trong lĩnh vực thương mại điện tử

Luật Bảo vệ môi trường số 72/2020/QH14 xác định, kinh tế tuần hoàn là mô hình kinh tế trong đó các hoạt động thiết kế, sản xuất, tiêu dùng và dịch vụ nhằm giảm khai thác nguyên liệu, vật liệu, kéo dài vòng đời sản phẩm, hạn chế chất thải phát sinh và giảm thiểu tác động xấu đến môi trường. Cơ quan quản lý nhà nước về TMĐT, kinh tế số, logistics và bưu chính cùng các tổ chức liên quan tới TMĐT cần phối hợp triển khai các giải pháp khuyến khích doanh nghiệp và thương nhân kinh doanh trực tuyến triển khai các giải pháp thực hiện kinh tế tuần hoàn, mua sắm xanh, giảm thiểu, tái sử dụng, tái chế và xử lý chất thải nhựa.

Thúc đẩy tiến trình triển khai Bộ tiêu chí thương mại điện tử xanh

Năm 2024, Quỹ quốc tế bảo vệ thiên nhiên tại Việt Nam đã triển khai xây dựng Bộ tiêu chí TMĐT xanh (ECGI). Bộ tiêu chí này đóng vai trò như một khung tham chiếu quan trọng, giúp doanh nghiệp TMĐT đánh giá mức độ thân thiện môi trường trong hoạt động của mình, từ đó từng bước cải thiện theo hướng bền vững. Để ECGI thực sự phát huy hiệu quả, các cơ quan quản lý nhà nước về TMĐT, logistics và bưu chính cần phối hợp chặt chẽ với các tổ chức quốc tế và trong nước để phổ biến rộng rãi bộ tiêu chí này; đồng thời khuyến khích các doanh nghiệp, thương nhân kinh doanh trực tuyến tích cực tham gia áp dụng. Đây sẽ là một khâu quan trọng trong việc xây dựng hệ sinh thái TMĐT phát triển bền vững, đáp ứng nhu cầu tăng trưởng kinh tế số.

Tuyên truyền về bảo vệ môi trường tới doanh nghiệp, thương nhân và người tiêu dùng trực tuyến

Phổ biến, tuyên truyền, nâng cao nhận thức bảo vệ môi trường của các doanh nghiệp, thương nhân và người tiêu dùng trực tuyến đóng vai trò then chốt trong phát triển TMĐT xanh và bền vững. Hiện nay, hoạt động này do các kênh truyền thông thực hiện, xuất phát từ các quan sát thực tế về tác động tiêu cực của bán lẻ trực tuyến và gọi đồ ăn công nghệ tới môi trường, đặc biệt là việc sử dụng quá mức bao bì, dụng cụ nhựa.

Cơ quan quản lý nhà nước cần tăng cường tổ chức các hoạt động truyền thông về bảo vệ môi trường trong kinh doanh trực tuyến một cách phong phú, hấp dẫn, lôi kéo được sự chú ý của doanh nghiệp, thương nhân và người tiêu dùng trực tuyến. Chẳng hạn, tăng tần suất tổ chức Tuần mua sắm trực tuyến xanh; lồng ghép nội dung pháp luật liên quan tới bảo vệ môi trường trong các hoạt động phổ biến, tuyên truyền, tập huấn pháp luật về TMĐT, đặc biệt là các quy định pháp luật về sản xuất và sử dụng túi nilon và vật liệu nhựa sử dụng một lần. Đồng thời, chú trọng việc tuyên truyền trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp, gắn việc bảo vệ môi trường với hình ảnh, uy tín kinh doanh và thu hút người tiêu dùng thông minh. Doanh nghiệp cần đánh giá các rủi ro khách hàng quay lưng khi họ thờ ơ với trách nhiệm bảo vệ môi trường.

Đẩy mạnh đào tạo và nghiên cứu, triển khai các sáng kiến về thương mại điện tử xanh

Hiện nay, Việt Nam đã có hàng chục trường đại học đào tạo hệ cử nhân TMĐT, logistics và quản lý chuỗi cung ứng và khoa học môi trường. Do đó, các bộ, ban, ngành cần triển khai các hoạt động đồng bộ để hỗ trợ các trường này xây dựng chương trình đào tạo với học phần về TMĐT xanh.

Nước ta cũng chưa có nhiều công trình nghiên cứu về tác động của TMĐT tới môi trường và các giải pháp thúc đẩy TMĐT xanh. Các cơ quản quản lý nhà nước cần có giải pháp động viên, hỗ trợ các trường đại học, viện nghiên cứu và các tổ chức khác cũng như các nhà khoa học triển khai nghiên cứu, giới thiệu những sáng kiến để thúc đẩy TMĐT xanh hơn, bền vững hơn, đặc biệt là các sáng kiến dựa vào công nghệ tiên tiến.

Phát huy vai trò của các tổ chức quốc tế và tổ chức xã hội nghề nghiệp thúc đẩy thương mại điện tử xanh

Các tổ chức xã hội nghề nghiệp và các tổ chức quốc tế là những đơn vị tiên phong trong việc nghiên cứu và triển khai nhiều hoạt động phong phú, đa dạng, hiệu quả thúc đẩy TMĐT xanh. Các cơ quan quản lý nhà nước cần hỗ trợ và hợp tác chặt chẽ với các tổ chức này khi triển khai chính sách, pháp luật về phát triển TMĐT xanh và bền vững.

KẾT LUẬN

Không thể phủ nhận rằng, TMĐT đã làm thay đổi sâu sắc cách thức vận hành kinh doanh, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế toàn cầu và đổi mới sáng tạo. Nhưng cùng với cơ hội phát triển, các nền tảng TMĐT cũng phải gánh vác trách nhiệm cân bằng giữa tăng trưởng và bảo vệ môi trường. Việc tích hợp các giải pháp xanh vào hoạt động cốt lõi của nền tảng là cần thiết. Thông qua đổi mới công nghệ, khung chính sách và hợp tác đa bên, TMĐT có thể đạt được hiệu quả kinh tế và góp phần hiện thực hóa các mục tiêu phát triển bền vững.

Tài liệu tham khảo:

1. Google, Temasek và Bain & Company (2024). e-Conomy SEA 2024. https://economysea.withgoogle.com/intl/ALL_vn/report/

2. Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam (2024). Báo cáo Chỉ số Thương mại điện tử Việt Nam 2025.

3. Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam (2024). Báo cáo Phát triển Thương mại điện tử với bảo vệ môi trường.

4. WWF - Việt Nam (2024). Bộ tiêu chí Thương mại điện tử xanh - ECGI.