ThS. Hà Thị Hồng
Trường Đại học Tài chính - Ngân hàng Hà Nội
Email: hathihong@fbu.edu.vn
Tóm tắt
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và nhu cầu chuyển đổi năng lượng toàn cầu, phát triển năng lượng sạch trở thành xu hướng tất yếu đối với các quốc gia. Nghiên cứu này tập trung phân tích chiến lược phát triển năng lượng sạch ở 3 quốc gia điển hình: Đức với Chương trình Energiewende; Đan Mạch với mô hình điện gió ngoài khơi và Trung Quốc với vai trò dẫn đầu thế giới về công nghiệp năng lượng tái tạo. Qua đó, nghiên cứu chỉ ra những kinh nghiệm quốc tế có giá trị và đề xuất một số hàm ý chính sách nhằm thúc đẩy quá trình chuyển dịch năng lượng tại Việt Nam theo hướng bền vững, hiệu quả và phù hợp với điều kiện trong nước.
Từ khóa: Chính sách năng lượng, Đan Mạch, Đức, năng lượng sạch, Trung Quốc
Summary
In the context of climate change and the global energy transition, the development of clean energy has become an inevitable trend for nations worldwide. The study analyzes clean energy development strategies in three representative countries: Germany with its Energiewende program, Denmark with its offshore wind power model, and China as a global leader in the renewable energy industry. The study identifies valuable international experiences and proposes several policy implications to promote Viet Nam’s energy transition in a sustainable, efficient, and context-appropriate manner.
Keywords: Energy policy, Denmark, Germany, clean energy, China
ĐẶT VẤN ĐỀ
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu toàn cầu và những cam kết quốc tế về trung hòa carbon (Net Zero), việc chuyển dịch sang năng lượng sạch đang trở thành yêu cầu cấp thiết đối với các quốc gia, trong đó có Việt Nam. Với tốc độ tăng trưởng nhanh về nhu cầu điện, Việt Nam đang đứng trước áp lực phải vừa bảo đảm an ninh năng lượng, vừa giảm dần phụ thuộc vào các nguồn nhiên liệu hóa thạch gây ô nhiễm. Shem và cộng sự (2019) nhận định, Việt Nam là một trong những quốc gia dễ bị tổn thương trước tác động của biến đổi khí hậu và đã đặt ra mục tiêu tham vọng là hướng tới cung cấp 100% điện năng từ nguồn năng lượng tái tạo trong tương lai. Điều này cho thấy chuyển dịch sang năng lượng sạch không chỉ là xu hướng mà còn là sự lựa chọn chiến lược nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững.
Trên thế giới, nhiều quốc gia đã triển khai thành công chiến lược phát triển năng lượng sạch với những mô hình khác nhau. Tại Đức, Chương trình Energiewende (chuyển đổi năng lượng), tập trung mạnh vào năng lượng tái tạo và giảm dần điện than; Đan Mạch được coi là “cường quốc điện gió” với thế mạnh về điện gió ngoài khơi; trong khi Trung Quốc vươn lên dẫn đầu thế giới về công suất lắp đặt điện mặt trời, điện gió và sản xuất pin lưu trữ. Việc phân tích kinh nghiệm từ 3 quốc gia này sẽ cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn quan trọng, từ đó rút ra hàm ý chính sách phù hợp cho Việt Nam trong quá trình xây dựng và triển khai chiến lược phát triển năng lượng sạch.
CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ TỔNG QUAN VỀ PHÁT TRIỂN NĂNG LƯỢNG SẠCH
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng nghiêm trọng, khái niệm “năng lượng sạch” (clean energy) được nhiều tổ chức và học giả sử dụng nhằm chỉ các dạng năng lượng có mức phát thải khí nhà kính thấp hoặc bằng không trong quá trình vận hành. Theo Học viện Công nghệ Massachusetts (MIT, 2024), năng lượng sạch là các nguồn năng lượng “không tạo ra khí thải gây ấm lên toàn cầu trong quá trình sử dụng”, bao gồm điện gió, điện mặt trời, thủy điện, địa nhiệt và cả điện hạt nhân. Cách định nghĩa này nhấn mạnh đặc tính không phát thải (zero emission) trong vận hành, qua đó khẳng định vai trò then chốt của năng lượng sạch đối với các chiến lược giảm thiểu biến đổi khí hậu.
Ở góc nhìn khác, Energy Innovation (2024) cho rằng năng lượng sạch đồng nghĩa với năng lượng tái tạo, bởi đây là những nguồn được khai thác từ các quá trình tự nhiên như gió, mặt trời, địa nhiệt hay thủy điện, vốn không cần đốt cháy nhiên liệu hóa thạch. Định nghĩa này tập trung vào yếu tố tái tạo và tính bền vững lâu dài của nguồn cung. North Carolina Sustainable Energy Association (2023) lại mở rộng phạm vi, khi nhấn mạnh rằng năng lượng sạch không chỉ bao gồm các nguồn tái tạo và không phát thải, mà còn bao gồm cả năng lượng tiết kiệm được thông qua các biện pháp nâng cao hiệu quả sử dụng.
Có thể thấy, mặc dù cách tiếp cận có sự khác biệt, song các quan điểm này đều thống nhất ở điểm chung: năng lượng sạch phải vừa đảm bảo yếu tố môi trường (giảm phát thải khí nhà kính) vừa thúc đẩy sử dụng hợp lý và hiệu quả tài nguyên năng lượng. Như vậy, phát triển năng lượng sạch được hiểu một cách toàn diện là quá trình thúc đẩy sử dụng rộng rãi các nguồn năng lượng tái tạo ít phát thải, đồng thời cải thiện hiệu quả năng lượng, qua đó góp phần bảo đảm an ninh năng lượng, phát triển bền vững và ứng phó với biến đổi khí hậu.
KINH NGHIỆM CỦA CÁC QUỐC GIA TRONG PHÁT TRIỂN NĂNG LƯỢNG SẠCH
Đức
Chiến lược chuyển dịch năng lượng của Đức, thường được gọi là Energiewende, được đánh giá là một trong những chương trình phát triển năng lượng sạch toàn diện và tham vọng nhất trên thế giới. Trọng tâm của chiến lược này là loại bỏ dần năng lượng hạt nhân (năm 2023, Đức đóng cửa nhà máy điện hạt nhân cuối cùng), giảm dần nhiệt điện than và gia tăng nhanh chóng tỷ trọng năng lượng tái tạo trong cơ cấu sản xuất điện. Fischer (2016) cho rằng Energiewende không chỉ đơn thuần là chính sách năng lượng mà còn là quá trình chuyển đổi toàn diện về công nghệ, xã hội và thể chế, với mục tiêu xây dựng một hệ thống năng lượng bền vững, an toàn và ít phát thải.
Về vận hành, Energiewende được hỗ trợ bởi một loạt cơ chế chính sách: biểu giá điện hỗ trợ (feed-in tariff - FiT) để khuyến khích đầu tư năng lượng tái tạo trong giai đoạn đầu; cơ chế thị trường điện cạnh tranh nhằm tích hợp hiệu quả nguồn năng lượng sạch vào lưới điện quốc gia; đầu tư lớn vào hạ tầng lưới điện thông minh và lưu trữ năng lượng để xử lý tính gián đoạn của điện gió và mặt trời. Yang (2022) nhấn mạnh rằng các đô thị đóng vai trò ngày càng quan trọng trong tiến trình này, đặc biệt là thông qua phát triển điện mặt trời mái nhà và các dự án phân tán.
Kết quả cho thấy sự thay đổi rõ rệt: năm 2023, năng lượng tái tạo lần đầu tiên chiếm hơn 50% sản lượng điện quốc gia, trong khi lượng phát thải khí nhà kính giảm khoảng 46% so với năm 1990, xuống mức thấp nhất trong vòng 70 năm (Agora Energiewende, 2024). Điều này khẳng định vai trò then chốt của Energiewende trong quá trình giảm phát thải và thúc đẩy phát triển năng lượng sạch ở Đức.
Đan Mạch
Đan Mạch được coi là quốc gia tiên phong trong phát triển năng lượng tái tạo, đặc biệt là điện gió và được quốc tế công nhận như một “cường quốc điện gió”. Chiến lược năng lượng của Đan Mạch được định hình từ những năm 1970, khi khủng hoảng dầu mỏ thúc đẩy nước này tìm kiếm nguồn cung thay thế. Đến nay, mục tiêu cốt lõi là đạt trung hòa carbon vào năm 2045, với cam kết giảm ít nhất 70% phát thải khí nhà kính vào năm 2030 so với năm 1990 (Danish Energy Agency, 2020).
Về cơ chế vận hành, Đan Mạch đã thiết lập một hệ thống chính sách rõ ràng và ổn định trong dài hạn. Trọng tâm bao gồm: đấu giá cạnh tranh cho các dự án điện gió ngoài khơi, giúp tối ưu chi phí; cơ chế hỗ trợ hành chính “cửa hàng một cửa” (one-stop shop), đơn giản hóa thủ tục cấp phép cho nhà đầu tư; đầu tư lớn vào lưới điện tích hợp khu vực Bắc Âu, bảo đảm khả năng điều phối linh hoạt nguồn năng lượng tái tạo. Jensen và Skytte (2002) nhấn mạnh rằng mô hình điện gió của Đan Mạch phát triển thành công nhờ sự phối hợp giữa chính sách ổn định, sự chấp nhận xã hội và năng lực công nghệ, đặc biệt trong việc tích hợp nguồn điện biến động vào hệ thống.
Kết quả cho thấy vào năm 2023, hơn 55% sản lượng điện của Đan Mạch đến từ điện gió và điện mặt trời, trong đó điện gió ngoài khơi chiếm tỷ trọng đáng kể. Với các dự án mới trên biển Bắc và biển Baltic, công suất điện gió ngoài khơi dự kiến sẽ đạt hàng chục GW vào năm 2030, đưa Đan Mạch trở thành trung tâm xuất khẩu năng lượng sạch trong khu vực (Cơ quan Năng lượng quốc tế - IEA, 2023). Những con số này phản ánh tính nhất quán và hiệu quả trong chiến lược năng lượng sạch mà Đan Mạch đang theo đuổi.
Trung Quốc
Trung Quốc hiện là quốc gia có quy mô phát triển năng lượng tái tạo lớn nhất thế giới, đồng thời giữ vai trò then chốt trong quá trình chuyển dịch năng lượng toàn cầu. Chính phủ Trung Quốc đã xác định mục tiêu đạt trung hòa carbon vào năm 2060 và đạt đỉnh phát thải vào năm 2030, được thể chế hóa trong nhiều kế hoạch chiến lược như Kế hoạch 5 năm lần thứ 14 về phát triển năng lượng (Ủy ban Cải cách và phát triển quốc gia Trung Quốc - NDRC, 2022). Mục tiêu quan trọng là đưa tỷ trọng năng lượng phi hóa thạch lên khoảng 25% vào năm 2030 và trên 80% vào năm 2060.
Về cơ chế vận hành, Trung Quốc triển khai nhiều công cụ chính sách đa dạng. Một mặt, nước này đầu tư quy mô lớn vào năng lượng gió, năng lượng mặt trời và thủy điện, cùng với mạng lưới truyền tải siêu cao áp (UHV) để giải quyết tình trạng mất cân bằng cung - cầu giữa các vùng miền. Mặt khác, cơ chế hỗ trợ bao gồm trợ giá điện mặt trời và điện gió trong giai đoạn đầu, sau đó chuyển dần sang đấu thầu cạnh tranh nhằm giảm chi phí. Hockenos (2021) nhận xét rằng chiến lược năng lượng sạch của Trung Quốc không chỉ là một phần trong chính sách khí hậu, mà còn gắn liền với mục tiêu nâng cao vị thế công nghệ và công nghiệp toàn cầu, đặc biệt trong lĩnh vực sản xuất pin mặt trời, tuabin gió và xe điện.
Theo báo cáo của IEA (2023), riêng trong năm 2022, Trung Quốc đã lắp đặt hơn 100 GW công suất điện mặt trời mới, chiếm gần 60% toàn cầu, đồng thời dẫn đầu thế giới về công suất tích lũy điện gió và thủy điện. Đến cuối năm 2023, tổng công suất điện tái tạo của Trung Quốc đã vượt 1.300 GW, chiếm hơn 50% tổng công suất điện quốc gia. Quy mô này không chỉ đáp ứng nhu cầu nội địa khổng lồ mà còn biến Trung Quốc trở thành nhà xuất khẩu công nghệ năng lượng sạch hàng đầu thế giới.
HÀM Ý CHÍNH SÁCH CHO VIỆT NAM
Kinh nghiệm từ Đức, Đan Mạch và Trung Quốc cho thấy, phát triển năng lượng sạch đòi hỏi tầm nhìn dài hạn, cơ chế linh hoạt và sự đồng bộ trong thực thi chính sách. Với bối cảnh nhu cầu năng lượng tăng nhanh và cam kết trung hòa carbon, Việt Nam cần rút ra những bài học để định hình chính sách phù hợp. Trên cơ sở đó, nghiên cứu đề xuất một số hàm ý chính sách nhằm thúc đẩy quá trình chuyển dịch năng lượng sạch theo hướng bền vững, hiệu quả và phù hợp với điều kiện của Việt Nam như sau:
Một là, Việt Nam cần xây dựng chiến lược năng lượng sạch dài hạn, có mục tiêu định lượng rõ ràng và ràng buộc pháp lý. Kinh nghiệm từ Đức với Energiewende cho thấy tầm nhìn chính sách nhất quán nhiều thập kỷ đã tạo nền tảng cho sự phát triển ổn định của năng lượng tái tạo. Vì vậy, Việt Nam cũng cần một chiến lược quốc gia được thể chế hóa, gắn với cam kết trung hòa carbon với lộ trình cụ thể.
Hai là, cần đơn giản hóa thủ tục hành chính và thúc đẩy môi trường đầu tư minh bạch. Đan Mạch thành công nhờ cơ chế “one-stop shop” trong cấp phép điện gió, giúp nhà đầu tư tiết kiệm thời gian và chi phí. Việt Nam có thể áp dụng mô hình này cho các dự án điện gió ngoài khơi và điện mặt trời quy mô lớn, vốn đang chịu nhiều rào cản về thủ tục hành chính.
Ba là, Việt Nam nên đa dạng hóa nguồn năng lượng sạch và phát triển công nghệ mới. Trung Quốc không chỉ mở rộng điện gió và mặt trời mà còn đầu tư mạnh mẽ vào lưới siêu cao áp và sản xuất pin, hydrogen, xe điện. Điều này gợi ý cho Việt Nam cần song song phát triển các nguồn năng lượng tái tạo truyền thống, đồng thời nghiên cứu hydrogen xanh và giải pháp lưu trữ năng lượng để tăng độ linh hoạt của hệ thống điện.
Bốn là, cần đầu tư mạnh vào hạ tầng truyền tải và lưới điện thông minh. Cả Đức và Đan Mạch đều cho thấy lưới điện hiện đại là điều kiện tiên quyết để tích hợp hiệu quả năng lượng tái tạo. Với tiềm năng lớn về điện gió và điện mặt trời, Việt Nam phải nâng cấp hạ tầng truyền tải liên vùng, kết hợp công nghệ lưu trữ để tránh quá tải cục bộ.
Năm là, cần thiết kế các công cụ tài chính và cơ chế thị trường hiệu quả. Đức từng áp dụng chính sách FiT (biểu giá điện hỗ trợ) rồi chuyển sang đấu giá cạnh tranh; Trung Quốc cũng thay thế trợ giá bằng cơ chế đấu thầu để giảm chi phí. Việt Nam nên phát triển cơ chế đấu thầu minh bạch, đồng thời mở rộng hợp đồng mua bán điện trực tiếp (DPPA) và trái phiếu xanh để huy động vốn tư nhân và quốc tế.
Sáu là, phát triển nguồn nhân lực và công nghiệp phụ trợ trong nước. Cả Đan Mạch và Trung Quốc đều gắn phát triển năng lượng sạch với xây dựng ngành công nghiệp công nghệ cao. Việt Nam cần khuyến khích nội địa hóa thiết bị, đào tạo nhân lực chuyên sâu và thúc đẩy nghiên cứu phát triển, từ đó tăng tính tự chủ và giá trị gia tăng trong chuỗi cung ứng năng lượng sạch.
Bảy là, cần tăng cường hợp tác quốc tế và khu vực. Đan Mạch tham gia tích cực vào các dự án điện gió ngoài khơi chung của châu Âu, trong khi Trung Quốc vươn lên như một trung tâm xuất khẩu công nghệ. Việt Nam cũng nên đẩy mạnh hợp tác với các đối tác chiến lược trong khu vực ASEAN và toàn cầu, để tiếp cận công nghệ tiên tiến, vốn đầu tư và cơ hội xuất khẩu năng lượng sạch.
KẾT LUẬN
Qua phân tích kinh nghiệm từ Đức, Đan Mạch và Trung Quốc, có thể thấy rằng một chiến lược phát triển năng lượng sạch thành công đòi hỏi sự kết hợp chặt chẽ giữa tầm nhìn chính sách dài hạn, cơ chế vận hành linh hoạt, đầu tư hạ tầng đồng bộ và sự tham gia của xã hội - doanh nghiệp. Những kinh nghiệm này đã chỉ ra nhiều bài học quan trọng, giúp Việt Nam xác định rõ con đường chuyển dịch năng lượng bền vững, vừa bảo đảm an ninh năng lượng, vừa thực hiện cam kết giảm phát thải. Tuy nhiên, quá trình này sẽ còn đối mặt với nhiều thách thức về vốn, công nghệ và quản trị. Do đó, hướng nghiên cứu tiếp theo của tác giả sẽ tập trung vào việc đánh giá tính khả thi của từng cơ chế chính sách cụ thể trong bối cảnh Việt Nam, đặc biệt là các giải pháp về tài chính xanh, phát triển lưới điện thông minh và cơ chế thị trường carbon, nhằm đưa ra những khuyến nghị có tính ứng dụng cao hơn.
Tài liệu tham khảo:
1. Agora Energiewende (2024). Germany’s emissions hit 70-year low as it reduces reliance on coal. AP News. https://apnews.com/article/99827644b7c23c42b1ffb09dde725384
2. Danish Energy Agency (2020). Denmark’s Climate and Energy Outlook 2020. Copenhagen: DEA. https://ens.dk/sites/ens.dk/files/Analyser/deco20.pdf
3. Energy Innovation (2024). What is clean energy? Energy Innovation: Expert Voices. https://energyinnovation.org/expert-voice/what-is-clean-energy/
4. Fischer, W. (2016). German energy policy and the way to sustainability. Energy, 115, 1232-1239. https://doi.org/10.1016/j.energy.2016.05.012
5. Hockenos, P. (2021). China’s renewable energy revolution. Nature Energy, 6(6), 547-549. https://doi.org/10.1038/s41560-021-00853-y
6. International Energy Agency (2023). Denmark 2023 energy policy review. Paris: IEA. https://www.iea.org/reports/denmark-2023-energy-policy-review
7. Jensen, S. G., & Skytte, K. (2002). Interactions between the power and green certificate markets. Energy Policy, 30(5), 425-435. https://doi.org/10.1016/S0301-4215(01)00115-9
8. Massachusetts Institute of Technology (2024). What is “clean energy”? Is any kind of energy completely clean? MIT Climate Portal. https://climate.mit.edu/ask-mit/what-clean-energy-any-kind-energy-completely-clean
9. National Development and Reform Commission of China (2022). The 14th five-year plan for modern energy system. Beijing: NDRC. http://www.gov.cn
10. North Carolina Sustainable Energy Association (2023). What is clean energy? NCSEA. https://www.energync.org/clean-energy-101/what-is-clean-energy
11. Shem, C., Simsek, Y., Fuentes Hutfilter, U., & Urmee, T. (2019). Potentials and opportunities for low carbon energy transition in Vietnam: A policy analysis. Energy Policy, 134, Article 110818. https://doi.org/10.1016/j.enpol.2019.06.026
12. Yang, P. (2022). Urban expansion of Energiewende in Germany: A systematic analysis. Energy, Sustainability and Society, 12(1), 1-15. https://doi.org/10.1186/s13705-022-00373-1
| Ngày nhận bài: 12/8/2025; Ngày hoàn thiện biên tập: 10/9/2025; Ngày duyệt đăng: 12/9/2025 |
