Cơ sở hạt nhân Fordow - một trong ba địa điểm hạt nhân của Iran bị Mỹ tấn công hôm 21/6 (Ảnh: Reuters).
Quyết định đình chỉ hợp tác với Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) của Iran là kết quả của sự kết hợp giữa sự thất vọng với cơ quan này, áp lực từ các cuộc tấn công quân sự mới đây và tham vọng tăng tốc chương trình hạt nhân dân sự.
Quyết định này, dù vẫn cần sự phê chuẩn của Hội đồng An ninh Quốc gia Tối cao Iran, đã làm dấy lên những lo ngại sâu sắc về tương lai của chế độ không phổ biến vũ khí hạt nhân toàn cầu.
Động thái trên của Iran diễn ra trong bối cảnh căng thẳng leo thang với Israel và Mỹ, sau các cuộc không kích nhắm vào cơ sở hạt nhân chiến lược của Iran, cùng với những chỉ trích gay gắt từ Tehran rằng IAEA đã “đánh mất uy tín quốc tế”.
Cuộc khủng hoảng hạt nhân Iran leo thang
Chương trình hạt nhân của Iran từ lâu đã là tâm điểm của các tranh cãi quốc tế. Tehran khẳng định chương trình này phục vụ mục đích hòa bình như sản xuất điện, nghiên cứu y tế, nhưng Mỹ và Israel liên tục cáo buộc Iran bí mật phát triển vũ khí hạt nhân. Thỏa thuận hạt nhân 2015 (JCPOA) từng là “tia hy vọng” cho giải pháp ngoại giao nhưng việc Mỹ rút khỏi thỏa thuận năm 2018, cùng các lệnh trừng phạt kinh tế khắc nghiệt, đã khiến Iran từng bước rút khỏi các cam kết.
Theo báo cáo tháng 5/2025 của IAEA, Iran đã tích lũy khoảng 400kg uranium làm giàu 60%, chỉ cách ngưỡng chế tạo vũ khí (90%) một bước ngắn. Điều này làm dấy lên lo ngại rằng Iran có thể đạt khả năng chế tạo bom hạt nhân trong vài tháng nếu muốn. Tuy nhiên, Tehran bác bỏ mọi cáo buộc, nhấn mạnh quyền tự chủ trong phát triển năng lượng hạt nhân.
Căng thẳng đạt đỉnh trong tháng này, khi Israel và Mỹ liên tiếp mở các cuộc không kích nhắm vào các cơ sở hạt nhân chiến lược của Iran. Ngày 12/6, Israel phát động chiến dịch “Sư tử trỗi dậy”, tấn công các cơ sở Natanz, Isfahan và Fordow. Đến ngày 22/6, Mỹ tham gia với chiến dịch “Búa đêm”, sử dụng bom xuyên phá boongke GBU-57 từ máy bay ném bom B-2 Spirit để phá hủy các cơ sở ngầm.
Dù gây thiệt hại nặng nề, các cuộc tấn công này không triệt hạ được chương trình hạt nhân của Iran, đặc biệt là cơ sở Fordow - “pháo đài bất khả xâm phạm” nằm sâu trong lòng núi.
Lý do Iran đình chỉ hợp tác với IAEA
Lãnh tụ tối cao Ali Khamenei (Ảnh: AFP).
Thứ nhất, thất vọng với sự thiên vị của IAEA. Iran từ lâu đã nghi ngờ tính trung lập của IAEA, cáo buộc cơ quan này trở thành công cụ của các cường quốc phương Tây. Chủ tịch Quốc hội Iran, Mohammad Baqer Qalibaf, chỉ trích IAEA vì không lên án các cuộc tấn công của Israel, cho rằng cơ quan này đã “phản bội sứ mệnh” và “mất uy tín toàn cầu”.
Tehran đặc biệt nổi giận với Tổng giám đốc IAEA Rafael Grossi, người bị cáo buộc đưa ra các báo cáo “bóp méo sự thật” về chương trình hạt nhân Iran. Một nghị quyết gần đây của IAEA, tuyên bố Iran vi phạm các nghĩa vụ không phổ biến hạt nhân, bị Tehran xem là “cái cớ” để Israel và Mỹ mở các cuộc không kích. Phát ngôn viên Ủy ban An ninh Quốc gia Iran, Ebrahim Rezaei, tuyên bố dự luật đình chỉ hợp tác sẽ chấm dứt các hoạt động như lắp đặt camera giám sát, cho phép thanh sát và báo cáo dữ liệu cho IAEA.
Chuyên gia Kelsey Davenport từ Hiệp hội Kiểm soát Vũ khí (Mỹ) nhận định: “Iran cảm thấy IAEA không bảo vệ lợi ích của họ mà chỉ phục vụ các mục tiêu chính trị của Mỹ và Israel. Quyết định đình chỉ hợp tác là cách Tehran thể hiện sự bất mãn và khẳng định chủ quyền”.
Thứ hai, áp lực từ các cuộc tấn công quân sự từ Israel và Mỹ thời gian qua. Các cuộc không kích bất ngờ của Israel và Mỹ gần đây đã đẩy Iran vào “thế khó”, ảnh hưởng lớn đến cơ sở hạt nhân của Iran. Hình ảnh vệ tinh từ Reuters cho thấy cơ sở Isfahan bị phá hủy nghiêm trọng, với 15 công trình bị san phẳng. Tuy nhiên, cơ sở Fordow, được bảo vệ bởi lớp đá dày hàng chục mét, dường như chỉ chịu thiệt hại hạn chế, theo Izvestia. Các chuyên gia phân tích độc lập cho rằng Iran có thể đã di dời uranium làm giàu trước các cuộc tấn công, bảo toàn năng lực hạt nhân cốt lõi.
Chuyên gia quân sự Ariane Tabatabai từ Đại học Georgetown (Mỹ) cảnh báo: “Các cuộc tấn công này, dù gây thiệt hại, lại kích động Iran cứng rắn hơn. Tehran nhận ra rằng hợp tác với IAEA không mang lại an ninh, mà chỉ khiến họ dễ bị tổn thương trước các đòn đánh quân sự”.
Thay vì chùn bước, Iran chọn cách đáp trả bằng cách đình chỉ hợp tác với IAEA, gửi thông điệp rằng họ sẽ không khuất phục trước áp lực quân sự. Tổng thống Iran Masoud Pezeshkian, trong bài phát biểu ngày 24/6, tuyên bố Israel “sẽ phải trả giá” cho các hành động của mình, nhấn mạnh quyết tâm bảo vệ chương trình hạt nhân.
Thứ ba, tham vọng tăng tốc chương trình hạt nhân dân sự. Quyết định đình chỉ hợp tác với IAEA cũng phản ánh tham vọng của Iran trong việc phát triển năng lượng hạt nhân độc lập. Tehran lập luận rằng các lệnh trừng phạt kinh tế từ Mỹ/phương Tây thời gian qua và các cuộc tấn công quân sự buộc họ phải tự lực cánh sinh. Chủ tịch Qalibaf tuyên bố Iran sẽ “tăng tốc chương trình hạt nhân hòa bình”, với kế hoạch xây dựng thêm các lò phản ứng và mở rộng nghiên cứu công nghệ hạt nhân tiên tiến.
Ngoại trưởng Iran Abbas Araqchi ám chỉ một “chiến lược hạt nhân mới”, có thể bao gồm tăng mức làm giàu uranium hoặc phát triển các lò phản ứng tự thiết kế.
Chuyên gia Ali Vaez từ Nhóm Khủng hoảng Quốc tế (ICG) nhận định: “Iran có đội ngũ khoa học gia hạt nhân hàng đầu và nền tảng công nghệ vững chắc. Việc đình chỉ hợp tác với IAEA cho phép họ hoạt động bí mật hơn, nhưng cũng làm tăng nguy cơ hiểu lầm và leo thang căng thẳng”. Đồng quan điểm, chuyên gia Darya Dolzikova từ Viện Dịch vụ Hoàng gia Anh (RUSI) nhận xét: “Iran sở hữu nền tảng tri thức hạt nhân vững chắc, được xây dựng qua hàng thập niên. Dù cơ sở vật chất có bị phá hủy, vẫn có khả năng khôi phục chương trình nếu muốn”.
Hệ quả và phản ứng quốc tế
Tổng giám đốc IAEA Rafael Grossi (Ảnh: Reuters).
Quyết định trên của Iran đã gây ra những phản ứng trái chiều. Tổng giám đốc IAEA Rafael Grossi cảnh báo rằng chế độ không phổ biến vũ khí hạt nhân toàn cầu có nguy cơ sụp đổ nếu không có các biện pháp ngoại giao. Ông kêu gọi Iran trở lại bàn đàm phán, nhấn mạnh rằng “cửa sổ cho ngoại giao vẫn chưa đóng”.
Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu tuyên bố Tel Aviv sẽ “hành động quyết liệt” để ngăn Iran sở hữu vũ khí hạt nhân. Trong khi đó, Nga và Trung Quốc đề xuất một nghị quyết tại Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc, lên án các cuộc không kích của Mỹ và Israel, kêu gọi các bên kiềm chế leo thang căng thẳng. Mỹ bảo vệ mục tiêu chiến dịch “Búa đêm”, Tổng thống Trump gọi đây là “thành tựu lớn”, dù Lầu Năm Góc thừa nhận chưa đánh giá đầy đủ thiệt hại tại Fordow.
Phó Tổng thư ký Liên Hợp Quốc Rosemary DiCarlo nhận định thỏa thuận ngừng bắn ngày 24/6 mở ra “cơ hội mong manh” cho hòa bình giữa Israel và Iran, nhưng quyết định đình chỉ hợp tác với IAEA của Iran đang làm gia tăng rủi ro. Bà nhấn mạnh: “Khôi phục các cuộc thanh sát của IAEA là chìa khóa để giảm căng thẳng và xây dựng lòng tin giữa các bên”.
Giới chuyên gia nhận định, việc Iran tuyên bố đình chỉ hợp tác với IAEA là phản ứng trước những bất mãn với cơ quan này, áp lực quân sự từ Israel và Mỹ, tham vọng tự chủ năng lượng hạt nhân. Tuy nhiên, động thái này có thể đẩy khu vực Trung Đông vào một cuộc khủng hoảng hạt nhân nguy hiểm, đe dọa an ninh toàn cầu. Con đường phía trước phụ thuộc vào việc các bên có thể kiềm chế và tìm lại con đường ngoại giao, hay sẽ tiếp tục sa lầy trong vòng xoáy đối đầu.
