Một số vấn đề về du lịch cho người khuyết tật tại Việt Nam

Bùi Hà Linh, Trần Thu Phương,

Lê Quỳnh Chi, Nguyễn Hoài An, Ngô Thị Nhung

Trường Đại học Mở Hà Nội

Trần Đình Sơn Anh Minh

Trường Đại học Mở TP. Hồ Chí Minh

Tóm tắt

Tại Việt Nam, theo kết quả Điều tra Quốc gia về người khuyết tật (2016), khuyết tật ảnh hưởng đến một tỷ lệ dân số đáng kể ở Việt Nam. Ngày càng nhiều nỗ lực được đổ vào việc cải thiện chất lượng cuộc sống của người khuyết tật trên khắp thế giới. Việc này không chỉ liên quan đến quyền lợi và tình người mà còn nhấn mạnh tầm quan trọng của sự đa dạng và sự bình đẳng trong xã hội. Nghiên cứu này phân tích những rào cản của người khuyết tật khi đi du lịch, một số kinh nghiệm trên thế giới và đề xuất một số giải pháp cho du lịch Việt Nam.

Từ khóa: Người khuyết tật, du lịch, rào cản, đề xuất

Summary

According to the results of the National Survey on People with Disabilities (2016), disabilities affect a significant portion of the population in Vietnam. Increasing great efforts are made worldwide to improve the quality of life for people with disabilities. This is not only a matter of rights and compassion but also emphasizes the importance of diversity and equality in society. The study analyzes the barriers faced by people with disabilities when traveling, reviews some international experiences, and proposes solutions for tourism development in Vietnam.

Keywords: People with disabilities, tourism, barriers, proposals

ĐẶT VẤN ĐỀ

Kết quả Điều tra Quốc gia về người khuyết tật (2016) cho thấy, hơn 7% dân số từ 2 tuổi trở lên với khoảng hơn 6,2 triệu người, là người khuyết tật. Việc cải thiện chất lượng sống cho người khuyết tật cần được quan tâm ở nhiều khía cạnh cuộc sống. Đó không chỉ là quan tâm mà được coi là trách nhiệm của nhà quản lý, của cộng đồng xã hội đối với người khuyết tật- nhóm người có nhiều yếu thế trong xã hội. Để người khuyết tật tham gia du lịch nhiều hơn chính là một hoạt động tích cực trong cải thiện chất lượng cuộc sống người khuyết tật. Các nhà nghiên cứu, các nhà hoạch định chính sách du lịch và các doanh nghiệp trên toàn thế giới đã nhận thức và chuẩn bị cho thị trường du lịch dành cho người khuyết tật. Nghiên cứu này phân tích những thách thức trong việc cung ứng dịch vụ du lịch cho người khuyết tật và đề xuất một số giải pháp để thúc đẩy sự phát triển các sản phẩm cho thị trường dịch vụ du lịch cho người khuyết tật.

CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

Cơ sở lý thuyết

Từ những năm 1970, các nhà nghiên cứu bắt đầu quan tâm đến người khuyết tật và có các công trình nghiên cứu xã hội học, nhân chủng học, lịch sử và triết học về người khuyết tật (Winance, 2016). Các tổ chức quốc tế như Liên Hiệp quốc, Tổ chức Y tế thế giới, Tổ chức Du lịch thế giới đã liên tục thúc đẩy các sáng kiến nhằm đảm bảo rằng tất cả các điểm đến, sản phẩm và dịch vụ đều có thể tiếp cận được đối với các cá nhân bất kể những hạn chế về thể chất, giác quan hoặc tuổi tác của họ. Trong đó, Du lịch tiếp cận dành cho người khuyết tật cần được tập trung nghiên cứu hơn cả do khía cạnh tiếp cận và khả năng tiếp cận khác nhau của các loại khuyết tật. Các khái niệm trên cùng với các kinh nghiệm thực tiễn trong khai thác du lịch cho người khuyết tật ở các quốc gia trên thế giới và Việt Nam được sử dụng làm nền tảng cho việc phân tích các rào cản ảnh hưởng tới du lịch cho người khuyết tật tại Việt Nam cùng với khả năng khai thác cơ hội này.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hồi cứu tài liệu liên quan đến du lịch cho người khuyết tật, bao gồm các báo cáo của các tổ chức có uy tín, các bài nghiên cứu khoa học có độ tin cậy cao, các bài báo trong nước và quốc tế về chủ đề nghiên cứu, hệ thống cơ sở dữ liệu của Thư viện Quốc gia Việt Nam và nghiên cứu dữ liệu thứ cấp có liên quan.

KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU

Rào cản của người khuyết tật khi đi du lịch

Trong khi mọi người đều phải đối mặt với những hạn chế về lợi ích cá nhân ở mức độ ít nhiều thì người khuyết tật phải đối mặt với một loạt vấn đề mà người bình thường nói chung không gặp phải. Điều này liên quan đến các vấn đề chung của họ với tư cách tập thể bất kể tình trạng khuyết tật nào đi chăng nữa. Các rào cản của NKT khi đi du lịch bao gồm: sự thiếu hiểu biết; cơ sở vật chất; nguồn nhân lực; độ tin cậy của thông tin và các vấn đề liên quan đến bản thân ngành du lịch.

Sự thiếu hiểu biết - người khuyết tật bị phớt lờ hoặc bị bỏ qua

Sự thiếu hiểu biết được xem là nguyên nhân cốt lõi dẫn đến nhiều vấn đề trong ngành du lịch liên quan đến thái độ, cung cấp thông tin và khả năng phản ứng với nhu cầu của người khuyết tật. Tình trạng này bắt nguồn từ việc khuyết tật chưa được coi là một phần tự nhiên của sự đa dạng xã hội (Goffman, 2010). Nhiều người trong ngành chưa từng tiếp xúc hoặc không có hiểu biết cơ bản về người khuyết tật (Richards và cộng sự, 2010). Điều này làm hạn chế khả năng đáp ứng các dịch vụ du lịch bao trùm. Tại Việt Nam, dù Luật Người khuyết tật 2010 đã quy định rõ quyền tiếp cận, nhưng theo Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (2024), số cơ sở du lịch đáp ứng yêu cầu tiếp cận vẫn còn rất hạn chế.

Cơ sở vật chất tại các điểm du lịch chưa đáp ứng được nhu cầu của người khuyết tật

Tại Việt Nam, một số công ty lữ hành đã bước đầu cung cấp tour dành cho người có nhu cầu hỗ trợ đặc biệt, với xe cỡ lớn có khoang cho xe lăn và bậc lên xuống thuận tiện. Tuy nhiên, phần lớn các công trình hạ tầng vẫn chưa đạt chuẩn tiếp cận, khiến việc triển khai dịch vụ du lịch bao trùm còn hạn chế. Theo Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (2024), cơ sở hạ tầng tại nhiều địa điểm vẫn tồn tại bất cập như đường xá không bằng phẳng, xe buýt và taxi thiếu thang nâng, tàu hỏa có cửa quá hẹp, và thiếu nhà vệ sinh hoặc đường dốc phù hợp. Ngoài ra, đa số khách sạn dưới 3 sao cũng chưa có tiện nghi dành cho người khuyết tật.

Nguồn nhân lực chưa đáp ứng được nhu cầu của người khuyết tật

Về mặt nhân lực, nguồn nhân lực phục vụ du lịch ở nước ta vẫn còn thiếu và yếu cả về số lượng và chất lượng. Điều này cũng được phản ánh qua khảo sát của nhóm Vì ngày mai tươi sáng cho đối tượng người khuyết tật và điểm du lịch, khách sạn ở miền Bắc từ tháng 12 năm 2016 đến năm 2022 và khảo sát của Trung tâm Khuyết tật và Phát triển (DRD Vietnam).

Độ tin cậy của thông tin

Độ tin cậy và tính đầy đủ của thông tin là rào cản lớn thứ hai, chỉ sau thái độ, ảnh hưởng đến khả năng tham gia du lịch của người khuyết tật. Việc thiếu thông tin chính xác về mức độ tiếp cận của điểm đến khiến người khuyết tật khó lập kế hoạch và đưa ra quyết định phù hợp, đặc biệt trong lĩnh vực lưu trú. Mặc dù Việt Nam đã có nhiều quy định pháp luật nhằm hỗ trợ người khuyết tật hòa nhập, bao gồm Luật Người khuyết tật (2010), QCVN10:2014/BXD và Thông tư 39/2012/TT-BGTVT, việc thực thi vẫn chưa đồng bộ. Các quy định này nhấn mạnh quyền tiếp cận của người khuyết tật đối với các công trình, phương tiện và dịch vụ du lịch. Tuy nhiên, tính hiệu quả vẫn phụ thuộc vào mức độ thực thi và nhận thức tại địa phương.

Bài học kinh nghiệm từ các nước trên thế giới

Các quốc gia Châu Âu đã thể hiện sự sẵn sàng của mình trong việc phát triển các dịch vụ tiếp cận cho người khuyết tật, điều này được chứng minh thông qua thành công của nhiều thành phố trong việc giành được các Giải thưởng châu Âu dành cho Thành phố Dễ tiếp cận được Ủy ban châu Âu phát động vào tháng 5/2010 và được thực hiện hàng năm kể từ đó. “Năm 2022, thành phố Luxembourg đã đạt giải. Thành phố Helsinki ở Phần Lan và thành phố Barcelona ở Tây Ban Nha đứng ở vị trí thứ hai và thứ ba. Leuven ở Bỉ đã được công nhận về khả năng tiếp cận phổ biến, bao gồm cả lĩnh vực kỹ thuật số. Palma ở Mallorca, Tây Ban Nha, đã giành được giải thưởng đặc biệt nhờ cải thiện khả năng tiếp cận môi trường tự nhiên, bao gồm các khu vực tự nhiên, bãi biển và công viên để hỗ trợ du lịch hòa nhập. Thành phố Porto, Bồ Đào Nha, đã nhận được Giải thưởng Đặc biệt vì cải thiện khả năng tiếp cận các ga xe lửa.” (theo Mạng lưới Du lịch tiếp cận Châu Âu – European Network for Accessible Tourism, 2024). Điều này cho cho thấy sự sẵn sàng mạnh mẽ của các nước châu Âu về du lịch tiếp cận hay các dịch vụ cho người khuyết tật.

ĐỀ XUẤT, KHUYẾN NGHỊ CHO DU LỊCH VIỆT NAM

Từ những kinh nghiệm quốc tế và thực trạng tại Việt Nam, nhóm tác giả đưa ra các khuyến nghị, đề xuất như sau:

Nâng cao nhận thức cho các doanh nghiệp cung cấp dịch vụ du lịch cho người khuyết tật

Để nâng cao nhận thức cho các doanh nghiệp du lịch về việc phục vụ người khuyết tật, cần triển khai đồng bộ các giải pháp về đào tạo, chính sách và truyền thông. Trước hết, việc tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu nhằm cung cấp kiến thức thực tiễn về nhu cầu và trải nghiệm của du khách khuyết tật là rất cần thiết. Các khóa này nên mời chuyên gia hoặc người khuyết tật trực tiếp chia sẻ để doanh nghiệp có cái nhìn cụ thể và đồng cảm hơn. Bên cạnh đó, việc hỗ trợ doanh nghiệp tuân thủ các tiêu chuẩn tiếp cận quốc tế hoặc xây dựng chính sách khuyến khích cải thiện hạ tầng – như giảm giá cho người đi kèm, cung cấp dịch vụ miễn phí – sẽ giúp thúc đẩy sự chủ động từ phía doanh nghiệp. Ngoài ra, truyền thông đóng vai trò quan trọng trong việc thay đổi nhận thức cộng đồng.

Cải thiện cơ sở vật chất, hạ tầng

Việc cải thiện cơ sở vật chất và hạ tầng tại các điểm du lịch là điều kiện tiên quyết để thúc đẩy du lịch tiếp cận cho người khuyết tật. Dù đã có Quy chuẩn xây dựng tiếp cận, nhiều công trình tại Việt Nam vẫn không tuân thủ do thiếu kinh phí và chưa có chế tài hiệu quả. Do đó, các điểm du lịch cần đảm bảo có lối vào rộng, bằng phẳng, bố trí thang máy hoặc thiết bị hỗ trợ di chuyển theo chiều thẳng đứng. Tại các cơ sở lưu trú và nhà hàng, cần có phòng nghỉ phù hợp với người khuyết tật với không gian đủ rộng, phòng tắm chuyên biệt và thiết bị hỗ trợ như tay vịn, gương phản chiếu thấp, ghế tắm. Ngoài ra, các khách sạn nên bố trí thang máy đến mọi khu vực, cung cấp chỉ dẫn sử dụng thiết bị tiện ích, đảm bảo đường dẫn nội bộ rõ ràng và an toàn.

Cung cấp và hỗ trợ thông tin cho người khuyết tật

Việc cung cấp thông tin đầy đủ và hỗ trợ phù hợp là yếu tố thiết yếu để nâng cao trải nghiệm du lịch cho người khuyết tật. Các điểm du lịch cần đảm bảo rằng thông tin về dịch vụ tiếp cận được truyền tải rõ ràng, dễ hiểu và đa dạng về hình thức. Bản đồ chỉ dẫn trực quan với ký hiệu rõ ràng về lối đi, thang máy, phòng tắm chuyên biệt là cần thiết để hỗ trợ người dùng xe lăn hoặc người hạn chế vận động. Biển báo tại khuôn viên nên sử dụng chữ lớn, hình ảnh minh họa dễ hiểu nhằm tăng khả năng tiếp cận cho người có khiếm khuyết thị giác hoặc nhận thức. Đồng thời, các kênh thông tin trực tuyến và ứng dụng di động nên tích hợp nội dung về mức độ thân thiện của địa điểm với người khuyết tật, bao gồm đánh giá của người dùng, hướng dẫn tiếp cận và hỗ trợ cần thiết. Cuối cùng, việc bố trí đội ngũ hướng dẫn viên hoặc nhân viên có chuyên môn trong hỗ trợ người khuyết tật sẽ giúp du khách an tâm và dễ dàng tham gia các hoạt động. Những giải pháp này góp phần thúc đẩy du lịch hòa nhập và thân thiện cho mọi đối tượng.

Đào tạo nguồn nhân lực

Đào tạo nhân lực là yếu tố then chốt trong việc nâng cao năng lực phục vụ khách du lịch khuyết tật. Nhân viên tại các điểm du lịch cần được trang bị kiến thức và kỹ năng chuyên biệt để hỗ trợ người khuyết tật một cách hiệu quả, từ việc sử dụng thiết bị hỗ trợ như xe lăn đến xử lý các tình huống khẩn cấp. Các khóa đào tạo nên tích hợp thực hành qua tình huống giả định để nhân viên làm quen với thực tế, từ đó nâng cao sự tự tin và chuyên nghiệp trong xử lý. Việc đầu tư vào đào tạo không chỉ cải thiện chất lượng dịch vụ mà còn thể hiện cam kết của doanh nghiệp trong việc xây dựng môi trường du lịch hòa nhập và bền vững. Điều này góp phần định hình hình ảnh tích cực cho điểm đến và mở rộng cơ hội tiếp cận thị trường du lịch cho tất cả mọi người.

KẾT LUẬN

Xây dựng các sản phẩm du lịch cho người khuyết tật hiện đang là một thách thức cho ngành du lịch. Nhiều rào cản cản trở người khuyết tật khi đi du lịch trong khi người khuyết tật ngày càng sẵn sàng đi du lịch. Tuy nhiên, các công ty du lịch và các nhà hoạch định chính sách phải giải quyết một số vấn đề, bao gồm nâng cao nhận thức cho các doanh nghiệp ngành du lịch, cải thiện cơ sở vật chất, hạ tầng, cung cấp và hỗ trợ thông tin cho người khuyết tật cũng như đào tạo nguồn nhân lực đáp ứng nhu cầu của người khuyết tật. Các nhà hoạch định chính sách du lịch, các chuyên gia, các doanh nghiệp và các nhà hoạt động xã hội đã và đang đưa ra các sáng kiến ​​để có nhiều dịch vụ du lịch cho người khuyết tật. Tuy nhiên, nhiều nước đang phát triển trong đó có Việt Nam vẫn bị tụt hậu trong việc cung cấp các dịch vụ này. Do đó, lĩnh vực này vẫn còn một khoảng trống cần được các nhà hoạch định chính sách, các nhà nghiên cứu và các doanh nghiệp trong lĩnh vực du lịch quan tâm hơn nữa.

*Bài viết thuộc nội dung nghiên cứu đề tài khoa học cấp trường, mã số MHN2024-02.11.

Tài liệu tham khảo

1. Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (2024). Tiếp tục hoàn thiện các quy định, tiêu chuẩn kỹ thuật tạo thuận lợi cho người khuyết tật khi đi du lịch.

2. Bộ Xây dựng (2014). Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia QCVN 10:2014/BXD – Công trình xây dựng – Nhà ở và công trình công cộng – Khả năng tiếp cận sử dụng cho người khuyết tật.

3. European Network for Accessible Tourism (2024). Annual Reports 2019–2023.

4. Goffman, E. (2010). Stigma: Notes on the Management of Spoiled Identity. Simon & Schuster.

5. Richards, V., Pritchard, A. & Morgan, N. (2010). (Re)Envisioning Tourism and Visual Impairment. Annals of Tourism Research, 37(4), 1097–1116.

6. Trung tâm Khuyết tật và Phát triển – DRD (2012). Ra mắt bản đồ tiếp cận cho người khuyết tật. [Online] Báo Dân Trí.

7. Winance, M. (2016). Rethinking Disability: Lessons from the Past, Questions for the Future. Contributions and Limits of the Social Model, the Sociology of Science and Technology, and the Ethics of Care. Alter – European Journal of Disability Research, 10(2), 99–110.