Hoàn thiện quản lý nhà nước đối với việc thực thi các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới của Việt Nam

Lâm Thị Quỳnh Anh

Bộ Công Thương

Tóm tắt

Bài viết phân tích thực trạng quản lý nhà nước trong việc thực thi các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới, trong đó nhấn mạnh nỗ lực xây dựng, sửa đổi hệ thống văn bản quy phạm pháp luật với 5 luật, 16 nghị định và 22 thông tư đã được ban hành tính đến tháng 6/2025. Trên cơ sở đó, bài viết đề xuất một số giải pháp nhằm hoàn thiện quản lý nhà nước đối với thực thi các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới, góp phần khai thác tối đa các cơ hội, khắc phục thách thức, nâng cao hiệu quả hội nhập và phát triển bền vững của nền kinh tế.

Từ khóa: Hiệp định thương mại tự do thế hệ mới, quản lý nhà nước, hội nhập kinh tế quốc tế

Summary

The stuty analyzes the current state of state management in implementing new-generation free trade agreements, with a focus on the efforts to develop and amend the legal framework, including 5 laws, 16 decrees, and 22 circulars issued as of June 2025. Based on the analysis, the article proposes several solutions to improve state management over the implementation of new-generation free trade agreements, thereby maximizing opportunities, addressing challenges, and enhancing the effectiveness of economic integration and sustainable national development.

Keywords: New-generation free trade agreements, state management, international economic integration

GIỚI THIỆU

Cùng với quá trình hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng mạnh mẽ, Việt Nam đã tích cực tham gia đàm phán và ký kết nhiều hiệp định thương mại tự do (FTA). Tính đến nay, Việt Nam đã ký kết 17 FTA, trong đó có 3 FTA thế hệ mới là Hiệp định Đối tác toàn diện xuyên Thái Bình Dương (CPTPP), Hiệp định thương mại tự do Việt Nam - Liên minh châu Âu (EVFTA) và Hiệp định thương mại tự do Việt Nam - Vương quốc Anh (UKVFTA). Đây là những hiệp định có các cam kết mở cửa thị trường ở mức rất cao và nội dung bao gồm cả những vấn đề “phi thương mại” như lao động, môi trường, phát triển bền vững… Việc thực thi các FTA nói chung và các FTA thế hệ mới nói riêng thời gian qua đã mang lại nhiều tác động tích cực trong quá trình phát triển kinh tế của đất nước, đặc biệt là giúp mở rộng thị trường xuất khẩu cho hàng hóa Việt Nam; giúp doanh nghiệp Việt Nam tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị, mạng lưới sản xuất toàn cầu; thúc đẩy quá trình cải cách thể chế trong nước. Tuy nhiên, việc thực thi các FTA cũng đặt công tác quản lý nhà nước trước những yêu cầu mới như hoàn thiện hệ thống chính sách pháp luật để phù hợp với cam kết FTA; tổ chức bộ máy quản lý nhà nước về thực thi FTA; rà soát, đánh giá quá trình thực thi FTA.

Bài viết phân tích thực trạng quản lý nhà nước trong việc thực thi các FTA thế hệ mới thời gian qua, trên cơ sở đó đề xuất một số giải pháp để hoàn thiện vấn đề này trong thời gian tới.

THỰC TRẠNG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI VIỆC THỰC THI CÁC HIỆP ĐỊNH THƯƠNG MẠI TƯ DO THẾ HỆ MỚI

Xây dựng văn bản quy phạm pháp luật

Do các FTA thế hệ mới có cam kết sâu rộng và toàn diện, tác động tới nhiều lĩnh vực của nền kinh tế, đòi hỏi phải có những điều chỉnh, bổ sung về mặt chính sách, pháp luật để thực hiện cam kết nên Quốc hội và Chính phủ Việt Nam đã đưa việc rà soát, sửa đổi, bổ sung hệ thống chính sách pháp luật trở thành nhiệm vụ hàng đầu trong quá trình chuẩn bị ký kết và thực thi các hiệp định này. Tính đến tháng 6/2025, đã có tới 5 luật, 16 nghị định, 22 thông tư được sửa đổi ban hành để thực thi CPTPP, EVFTA và UKVFTA, trong đó có 1 nghị định, 4 thông tư áp dụng chung cho cả 3 FTA; 3 nghị định và 4 thông tư áp dụng chung cho cả EVFTA và UKVFTA; 2 luật được sửa đổi để thực thi cam kết cho cả CPTPP và EVFTA là Luật Sở hữu trí tuệ và Luật Kinh doanh bảo hiểm (Bảng 1).

Bảng 1: Tình hình sửa đổi, ban hành văn bản pháp luật quy phạm pháp luật để thực thi các FTA thế hệ mới đến tháng 6/2025

Nguồn: Tổng hợp từ cơ sở dữ liệu quốc gia về văn bản pháp luật

Hiệp định CPTPP

CPTPP là FTA thế hệ mới đầu tiên mà Việt Nam tham gia. Để hoàn thiện hồ sơ trình Quốc hội phê chuẩn CPTPP và triển khai thực thi CPTPP, Chính phủ đã tiến hành một đợt rà soát hệ thống văn bản quy phạm pháp luật và đề xuất sửa đổi, bổ sung 12 văn bản bao gồm 8 luật, 3 nghị định, 1 quyết định của Thủ tướng Chính phủ và kiến nghị ban hành mới 4 nghị định, 1 quyết định của Thủ tướng Chính phủ. Theo Nghị quyết số 72/2018/QH14 của Quốc hội phê chuẩn CPTPP, có 15 nhóm cam kết được quy định áp dụng trực tiếp và 7 luật được sửa đổi bổ sung theo lộ trình cam kết trong CPTPP.

Bảng 2: Các luật, bộ luật được sửa đổi bổ sung theo lộ trình cam kết trong CPTPP

Nguồn: Nghị quyết số 72/2018/QH14 của Quốc hội

Ở địa phương, chỉ sau 1 năm thực thi CPTPP, hơn 460 văn bản pháp luật ở cấp tỉnh, thành phố đã được sửa đổi, ban hành. Dù một số văn bản không đề cập trực tiếp đến CPTPP nhưng đã có những nội dung liên quan đến Hiệp định.

Tính đến tháng 6/2025, Quốc hội, Chính phủ và các bộ, ngành của Việt Nam đã sửa đổi, ban hành 5 luật, 8 nghị định, 11 thông tư để thực thi cam kết của CPTPP.

Hiệp định EVFTA

Theo Báo cáo của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, để triển khai thực hiện EVFTA và EVIPA, Chính phủ đã tổ chức rà soát 58 luật, 4 pháp lệnh, 1 nghị quyết của Quốc hội, 139 nghị định, 16 quyết định của Thủ tướng Chính phủ, 1 nghị quyết của Hội động Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao. Mặc dù số lượng văn bản quy phạm pháp luật được rà soát để triển khai thực hiện Hiệp định EVFTA và Hiệp định Bảo hộ Đầu tư giữa Việt Nam và Liên minh châu Âu (EVIPA) tương đối lớn nhưng số lượng văn bản được đề xuất sửa đổi, bổ sung, hủy bỏ hoặc ban hành mới là không nhiều. Chỉ có 5 văn bản quy phạm pháp luật được kiến nghị, sửa đổi bổ sung gồm: 3 luật (Bộ luật Lao động, Luật Sở hữu trí tuệ, Luật Kinh doanh bảo hiểm), 1 nghị định, 1 quyết định của Thủ tướng Chính phủ và 5 văn bản quy phạm pháp luật được kiến nghị ban hành mới bao gồm 1 nghị quyết của Quốc hội và 4 nghị định. Điều này là do trong quá trình hoàn thiện hệ thống pháp luật, về cơ bản các nội dung sửa đổi đã đảm bảo phù hợp với chuẩn mực và cam kết quốc tế. Việt Nam đã sửa đổi một số đạo luật quan trọng như Bộ luật Lao động, Luật Sở hữu trí tuệ nhằm thực thi CPTPP và việc sửa đổi các văn bản này cũng đã đáp ứng các nghĩa vụ, cam kết trong EVFTA.

Hiệp định UKVFTA

Đối với UKVFTA, do đàm phán dựa trên nguyên tắc kế thừa các cam kết đã có trong EVFTA nên việc rà soát, sửa đổi, bổ sung các văn bản quy phạm pháp luật mới để phù hợp với EVFTA đã bao hàm cả UKVFTA. Bên cạnh đó, Chính phủ đã ban hành 5 nghị định, các bộ, ngành ban hành 6 thông tư để thực thi Hiệp định.

Về tổng thể, Việt Nam đã sửa đổi, ban hành mới khá đầy đủ các văn bản quy phạm pháp luật (cả ở cấp độ luật và dưới luật) để kịp thời thực thi các quy định có hiệu lực ngay đối với CPTPP, EVFTA, UKVFTA. Một số văn bản được ban hành muộn hơn nhưng đều được áp dụng hồi tố kể từ thời điểm Hiệp định có hiệu lực để bảo đảm lợi ích của doanh nghiệp và các đối tượng có liên quan trong quá trình thực thi cam kết, ví dụ như trong lĩnh vực thuế và mua sắm của Chính phủ.

Ban hành các các văn bản chỉ đạo, điều hành việc thực thi các FTA thế hệ mới

Mặc dù đã có 13 FTA được thực thi trước năm 2018 nhưng chỉ đến khi tham gia các FTA thế hệ mới, lần đầu tiên, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành các kế hoạch thực hiện FTA, bao gồm: Quyết định số 121/QĐ-TTg ngày 24/1/2019 phê duyệt Kế hoạch thực hiện CPTPP; Quyết định số 1201/QĐ-TTg ngày 6/8/2020 phê duyệt Kế hoạch thực hiện EVFTA; Quyết định số 721/QĐ-TTg ngày 18/5/2021 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Kế hoạch thực hiện UKVFTA. Đây là bước tiến mới trong công tác quản lý nhà nước về thực thi các FTA, thể hiện sự quyết liệt của Chính phủ trong việc chỉ đạo điều hành các cơ quan quản lý nhà nước từ Trung ương đến địa phương tập trung nguồn lực để triển khai đầy đủ và có hiệu quả các FTA thế hệ mới. Trên cơ sở Kế hoạch của Chính phủ, tính đến đầu năm 2025, đã có 63/63 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương xây dựng Kế hoạch thực hiện CPTPP và 57/63 tỉnh, thành phố xây dựng Kế hoạch thực hiện EVFTA, 50/63 tỉnh, thành phố xây dựng Kế hoạch thực hiện UKVFTA.(*)

Tổ chức bộ máy quản lý nhà nước về thực thi các FTA thế hệ mới

Theo Luật Điều ước quốc tế năm 2018 và các nghị định của Chính phủ quy định chức năng nhiệm vụ của các bộ, ngành thì Chính phủ thống nhất quản lý nhà nước về việc thực thi các FTA. Bộ Ngoại giao là cơ quan chịu trách nhiệm trước Chính phủ thực hiện quản lý nhà nước về điều ước quốc tế nói chung, tuy nhiên trách nhiệm chính đối với việc thực thi các FTA lại thuộc về cơ quan có chức năng quản lý nhà nước về hội nhập kinh tế quốc tế, cũng chính là cơ quan có nhiệm vụ đề xuất FTA, cụ thể là Bộ Công Thương. Thực tế từ trước tới nay, các FTA đều do Bộ Công Thương chủ trì đàm phán và tổ chức triển khai thực hiện theo chỉ đạo của Chính phủ.

Các bộ và cơ quan ngang bộ, cơ quan thuộc Chính phủ có trách nhiệm phối hợp với Bộ Ngoại giao và Bộ Công Thương trong công tác quản lý nhà nước về điều ước quốc tế nói chung và thực thi các FTA nói riêng. Đối với 3 FTA thế hệ mới là CPTPP, UKVFTA và CTPP, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành các Quyết định chỉ định các cơ quan đầu mối để triển khai thực hiện từng nội dung trong mỗi hiệp định.

UBND tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương, trong phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn của mình, phối hợp với Bộ Ngoại giao và các bộ, ngành liên quan thực hiện quản lý nhà nước về điều ước quốc tế. Sở Công Thương là đơn vị chịu trách nhiệm chính trong việc triển khai công tác hội nhập kinh tế quốc tế và thực thi các FTA tại địa phương.

Báo cáo, kiểm tra, đôn đốc tình hình thực thi các FTA thế hệ mới

Đối với 3 FTA thế hệ mới, cơ chế báo cáo được quy định rõ trong các kế hoạch thực hiện các hiệp định. Theo đó, các bộ, ngành, địa phương có trách nhiệm gửi báo cáo về tình hình thực thi cho Bộ Công Thương trước ngày 30/11 hàng năm đối với CPTPP; trước ngày 15/12 hàng năm đối với EVFTA và UKVFTA để Bộ Công Thương tổng hợp báo cáo trình Chính phủ.

Tại các địa phương, cơ quan chịu trách nhiệm đầu mối trong việc báo cáo tình hình thực thi các FTA thế hệ mới theo các Kế hoạch thực hiện các FTA là các Sở Công Thương.

Về cơ chế kiểm tra, đôn đốc, đánh giá tình hình thực thi các FTA thế hệ mới, theo các kế hoạch thực hiện CPTPP, EVFTA và UKVFTA, Bộ Công Thương được giao chủ trì, phối hợp với Văn phòng Chính phủ theo dõi, đôn đốc các bộ, ngành, địa phương và các tổ chức đại diện doanh nghiệp triển khai thực hiện các kế hoạch này.

Tuyên truyền, phổ biến và hướng dẫn thực thi các FTA thế hệ mới

Do các FTA thế hệ mới có các cam kết sâu rộng, bao gồm cả cam kết phi thương mại, nên việc thực thi các FTA sẽ có tác động lớn đến các lĩnh vực của nền kinh tế. Chính vì vậy, Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ đã chỉ đạo các bộ, ngành đẩy mạnh triển khai công tác thông tin tuyên truyền, phổ biến, hướng dẫn thực thi các FTA thế hệ mới đến cán bộ quản lý nhà nước ở trung ương và địa phương và cộng đồng doanh nghiệp. Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Kế hoạch đẩy mạnh công tác phổ biến, tuyên truyền về các sự kiến hội nhập quốc tế nổi bật trong các giai đoạn 2015-2016 và 2017-2020. Trên cơ sở đó, các bộ, ngành đã tích cực đẩy mạnh các hoạt động phổ biến, tuyên truyền về nội dung các FTA, nhất là CPTPP và EVFTA với nhiều hình thức như tổ chức các hội nghị, hội thảo, lớp tập huấn, tuyên truyền qua các phương tiện thông tin đại chúng và và xuất bản các ấn phẩm, tài liệu. Theo thống kê của Bộ Công Thương, tính riêng trong năm 2023, các tỉnh, thành phố trên cả nước đã tổ chức hơn 200 hội nghị, hội thảo; các bộ, ngành tổ chức khoảng hơn 160 hội nghị, hội thảo tuyên truyền phổ biến, hướng dẫn thực hiện CPTPP, EVFTA và UKVFTA.

Đánh giá khái quát

Thời gian qua, hệ thống chính sách, pháp luật về thực hiện các FTA thế hệ mới được ban hành tương đối đầy đủ, đồng bộ, tạo lập hành lang pháp lý thuận lợi cho việc thực thi các cam kết. Bộ máy quản lý nhà nước về thực thi các FTA thế hệ mới được phân công tương đối rõ về trách nhiệm. Quy định về cơ chế báo cáo, kiểm tra, đôn đốc tính hình thực thi được thiết lập rõ ràng và chỉ được tiến hành khi cần thiết. Công tác thông tin tuyên truyền đã được tiến hành thường xuyên, liên tục, với nhiều hình thức phong phú, đa dạng, được thực hiện ở tất cả các cơ quan bộ, ngành và địa phương, góp phần nâng cao nhận thức của các cán bộ quản lý nhà nước, doanh nghiệp và người dân về các FTA thế hệ mới, từ đó nâng cao hiệu quả tận dụng các cam kết FTA. Trên cơ sở đó, việc thực thi FTA thế hệ mới đã đạt được những kết quả tích cực. Sau 5 năm kể từ khi CPTPP có hiệu lực, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu sang các thị trường CPTPP khu vực châu Mỹ đã tăng 56,3%, từ 8,7 tỷ USD năm 2018 lên đến 13,6 tỷ USD năm 2023. Đối với EVFTA, sau 4 năm thực thi, kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam sang EU tăng gần 50%, đưa Việt Nam trở thành đối tác thương mại hàng đầu của EU trong số các nước ASEAN. Với Hiệp định UKVFTA, sau gần 4 năm có hiệu lực, kim ngạch thương mại giữa 2 nước đã tăng 26,4%, từ 5,64 tỷ USD năm 2020 lên 7,14 tỷ USD năm 2023.

Tuy vậy, công tác quản lý nhà nước đối với việc thực thi các FTA thời qua vẫn bộc lộ một số hạn chế như: việc xây dựng Kế hoạch thực hiện các FTA ở các bộ, ngành địa phương chưa gắn với đặc điểm, tình hình bộ, ngành địa phương mà rập khuôn theo Kế hoạch của Chính phủ; cơ chế báo cáo, giám sát về tình hình thực thi FTA chưa được thực hiện nghiêm túc, còn tình trạng chậm, muộn; công tác thông tin tuyên truyền về các FTA dù được đẩy mạnh nhưng phần lớn còn chung chung, chưa tập trung vào các nội dung cụ thể được doanh nghiệp quan tâm...

GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ VIỆC THỰC THI CÁC FTA THẾ HỆ MỚI

Giai đoạn từ nay đến 2030 có ý nghĩa đặc biệt quan trọng do Việt Nam sẽ từng bước thực thi đầy đủ cam kết trong các FTA, đặc biệt là các FTA thế hệ mới sau thời gian chuyển tiếp và bảo lưu. Lộ trình cắt giảm thuế quan sẽ nhanh và sâu hơn với 90%-100% dòng thuế giảm dần về 0%. Cùng với đó là việc hoàn tất các cam kết liên quan đến cải cách thể chế kinh tế trong các lĩnh vực như công đoàn, môi trường, thương mại điện tử, thuận lợi hóa thương mại, phát triển bền vững… Do vậy, tác giả đề xuất một số nhóm giải pháp nhằm hoàn thiện quản lý nhà nước về việc thực thi các FTA thế hệ mới trong thời gian tới. Cụ thể:

Nhóm giải pháp về xây dựng, hoàn thiện chính sách quản lý nhà nước

- Tiếp tục xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật, chính sách để thực hiện đầy đủ, tương thích với các nghĩa vụ và cam kết trong các FTA, đặc biệt là các FTA thế hệ mới theo lộ trình đã đề ra.

- Xây dựng và triển khai Kế hoạch thực hiện các FTA đảm bảo hiệu quả, phù hợp với chức năng nhiệm vụ của các bộ, ngành và gắn với kế hoạch phát triển kinh tế xã hội của từng địa phương.

Nhóm giải pháp về hoàn thiện bộ máy quản lý nhà nước

- Tiếp tục nghiên cứu kiện toàn hệ thống các cơ quan đầu mối về hội nhập kinh tế quốc tế và thực thi các FTA từ trung ương đến địa phương, đảm bảo, tinh, gọn, mạnh, hiệu quả.

- Tăng cường phối hợp liên ngành trong thực thi các FTA thế hệ mới; nâng cao tính xuyên suốt và trách nhiệm trong việc hướng dẫn triển khai và theo dõi, đánh giá tình hình thực thi các FTA.

Nhóm giải pháp về tăng cường, nâng cao hiệu quả cơ chế báo cáo, kiểm tra, đôn đốc tình hình thực thi

- Tăng cường phối hợp giữa Bộ Công Thương và các bộ, ngành trong việc theo dõi, đánh giá tình hình thực thi các FTA, thực hiện nghiêm túc cơ chế báo cáo thực thi FTA đã được quy định, đảm bảo tính hiệu lực, hiệu quả.

- Nghiên cứu xây dựng các khung báo cáo, đánh giá chuẩn, thống nhất về tình hình hội nhập kinh tế quốc tế và thực thi các FTA cho các bộ, ngành, địa phương để nâng cao chất lượng báo cáo; xây dựng, hoàn thiện bộ tiêu chí đánh giá về tình hình thực thi các FTA để áp dụng cho các bộ, ngành, địa phương.

Nhóm giải pháp về đẩy mạnh thông tin tuyên truyền về các FTA thế hệ mới

- Tiếp tục triển khai công tác tuyên truyền, phổ biến cam kết trong các FTA theo hướng chuyên sâu, theo từng lĩnh vực cụ thể.

- Phối hợp chặt chẽ từ trung ương đến địa phương, giữa các cơ quan quản lý nhà nước và cộng đồng doanh nghiệp trong các hoạt động thông tin tuyên truyền về FTA có trọng tâm, trọng điểm, tập trung vào hướng dẫn thực thi cam kết để đảm bảo tính hiệu quả, tiết kiệm nguồn lực.

KẾT LUẬN

Với 17 FTA đã ký kết trong đó có 3 FTA thế hệ mới, Việt Nam đang đứng trước những cơ hội mới trong mở cửa thị trường và cải cách thể chế. Tuy nhiên, những cơ hội này chỉ được hiện thực hóa và đóng góp tích cực cho quá trình phát triển kinh tế của đất nước nếu như việc thực thi các FTA được tiến hành nghiêm túc và hiệu quả. Điều đó cho thấy, vai trò của quản lý nhà nước trong việc thực thi các FTA thế hệ mới. Thực trạng quản lý nhà nước về thực thi các FTA thời gian qua cho thấy bên cạnh những kết quả tích cực vẫn còn tồn tại những hạn chế cần phải khắc phục. Do vậy, việc triển khai đồng bộ các giải pháp hoàn thiện quản lý nhà nước về thực thi các FTA thế hệ mới trong thời gian tới là rất quan trọng để các FTA này thực sự trở thành trợ lực cho quá trình hội nhập và phát triển kinh tế của đất nước./.

(*) Nghiên cứu được thực hiện trước thời điểm sắp xếp đơn vị hành chính cấp tỉnh theo Nghị quyết số 202/2025/QH15

Tài liệu tham khảo:

1. Bộ Công Thương (2024). Báo cáo tình hình triển khai Kế hoạch thực thi các FTA năm 2023.

2. Bộ Công Thương (2025). Báo cáo tình hình triển khai Kế hoạch thực thi các FTA năm 2024.

3. Bộ Công Thương (2024). Báo cáo xuất nhập khẩu Việt Nam 2023, Nxb Công Thương.

4. Đông Xuân (2022). Nội luật hóa các văn bản pháp luật trong cam kết CPTPP. https://tapchicongthuong.vn/noi-luat-hoa-cac-van-ban-phap-luat-trong-cam-ket-cptpp-100473.htm.

5. Văn phòng Ban Chỉ đạo liên ngành hội nhập quốc tế về kinh tế (2023). Báo cáo Hội nhập kinh tế quốc tế năm 2022.

6. Văn phòng Ban Chỉ đạo liên ngành hội nhập quốc tế về kinh tế (2025). Báo cáo Hội nhập kinh tế quốc tế năm 2024.

7. Quốc hội (2020). Báo cáo “Việc thực hiện các Hiệp định thương mại tự do mà Việt Nam là thành viên”.