Ảnh hưởng của lãnh đạo số tới quá trình đổi mới trong doanh nghiệp công nghệ Đông Nam Á

ThS. Vũ Hồng Điệp

Khoa Kỹ thuật Ô tô, Trường Đại học Văn Lang

Tóm tắt

Trong bối cảnh chuyển đổi số diễn ra nhanh chóng tại Đông Nam Á, lãnh đạo số đóng vai trò ngày càng quan trọng trong việc khơi dậy và thúc đẩy đổi mới trong các doanh nghiệp công nghệ. Nghiên cứu này tập trung phân tích các cơ hội, thách thức và chiến lược lãnh đạo số trong khu vực. Kết quả nghiên cứu cho thấy, lãnh đạo số có ảnh hưởng rõ rệt đến năng lực đổi mới của tổ chức, đặc biệt là khi kết hợp với các yếu tố như văn hóa tổ chức, đào tạo nội bộ và hợp tác với các startup. Qua đó, nghiên cứu đề xuất một khung phân tích Ba trụ cột (cơ hội - thách thức - chiến lược) nhằm đánh giá hiệu quả triển khai lãnh đạo số, đồng thời đưa ra các hàm ý cả về mặt ứng dụng thực tiễn lẫn nền tảng lý thuyết cho các doanh nghiệp trong khu vực.

Từ khóa: Lãnh đạo số, đổi mới sáng tạo, doanh nghiệp công nghệ, Đông Nam Á

Summary

In the context of rapid digital transformation in Southeast Asia, digital leadership plays an increasingly pivotal role in fostering and driving innovation within technology enterprises. The study analyzes the opportunities, challenges, and digital leadership strategies in the region. The findings reveal that digital leadership significantly influences organizational innovation capabilities, particularly when combined with factors such as organizational culture, internal training, and collaboration with startups. Accordingly, the study proposes a three-pillar framework (opportunities-challenges-strategies) to evaluate the effectiveness of the implementation of digital leadership, while offering practical implications and theoretical foundations for enterprises in the region.

Keywords: Digital leadership, innovation, technology enterprises, Southeast Asia

GIỚI THIỆU

Trong bối cảnh số hóa đang phát triển mạnh mẽ trên quy mô toàn cầu, các công ty công nghệ đứng trước yêu cầu cấp thiết phải không ngừng đổi mới để duy trì lợi thế cạnh tranh và thích ứng với thị trường biến động. Đông Nam Á là khu vực có tốc độ phát triển kỹ thuật số nhanh chóng và hệ sinh thái khởi nghiệp sôi động, đã trở thành một điểm nóng trong bản đồ công nghệ toàn cầu. Theo Curtis và cộng sự (2022), khu vực này không chỉ có số lượng doanh nghiệp số mới tăng mạnh mà còn được hưởng lợi từ các chính sách khuyến khích đổi mới và chuyển đổi số của các chính phủ thành viên ASEAN.

Trong bối cảnh đó, lãnh đạo số (digital leadership) nổi lên như một nhân tố chiến lược đóng vai trò định hướng và thúc đẩy quá trình đổi mới. Không chỉ đơn thuần là sự am hiểu công nghệ, lãnh đạo số đòi hỏi khả năng chuyển đổi chiến lược, phát triển một nền văn hóa tổ chức linh hoạt nhằm thích ứng hiệu quả với các thay đổi, đồng thời tận dụng công nghệ như một đòn bẩy thúc đẩy đổi mới sáng tạo. Nghiên cứu của Veeraya và cộng sự (2024) cho thấy, khả năng lãnh đạo trong môi trường số có mối liên hệ mật thiết đến mức độ thành công của chuyển đổi số, đặc biệt là đối với các doanh nghiệp nhỏ và vừa (SMEs) - nhóm doanh nghiệp phổ biến tại khu vực Đông Nam Á.

Tuy nhiên, việc triển khai lãnh đạo số trong khu vực này vẫn còn gặp nhiều rào cản. Từ góc độ tổ chức, nhiều doanh nghiệp thiếu hụt nhân sự có năng lực lãnh đạo kỹ thuật số thực thụ, trong khi văn hóa doanh nghiệp truyền thống lại không đủ linh hoạt để thích nghi với các mô hình đổi mới liên tục. Theo Marion & Augtania (2023), sự chênh lệch giữa năng lực lãnh đạo và tốc độ ứng dụng công nghệ đang là một rào cản lớn trong việc hiện thực hóa tầm nhìn số tại nhiều quốc gia Đông Nam Á, trong đó có Indonesia và Malaysia.

Nghiên cứu này được thực hiện nhằm phân tích sâu hơn vai trò của lãnh đạo số trong việc thúc đẩy quá trình đổi mới sáng tạo tại các doanh nghiệp công nghệ ở khu vực Đông Nam Á, từ đó nhận diện rõ các cơ hội, thách thức và chiến lược lãnh đạo đang được triển khai. Dựa trên phân tích nội dung định tính với dữ liệu được thu thập từ các tài liệu thứ cấp, bao gồm báo cáo chiến lược, bài phát biểu lãnh đạo và các tài liệu học thuật, nghiên cứu đặt ra Ba câu hỏi trung tâm: (1) Lãnh đạo số đã và đang tác động như thế nào đến năng lực đổi mới của doanh nghiệp công nghệ trong khu vực? (2) Những cơ hội và thách thức nổi bật nào xuất hiện trong tiến trình này? (3) Doanh nghiệp đã lựa chọn những định hướng chiến lược gì nhằm cải thiện hiệu suất lãnh đạo trong bối cảnh số hóa?

TỔNG QUAN LÝ THUYẾT

Khái niệm lãnh đạo số được xem là một nền tảng lý luận thiết yếu trong các nghiên cứu về quản trị chiến lược và đổi mới trong kỷ nguyên số. Lãnh đạo số không chỉ là ứng dụng công nghệ vào các hoạt động quản lý doanh nghiệp, mà còn bao hàm việc tổ chức lại cơ cấu, nuôi dưỡng văn hóa đổi mới và định hướng tổ chức thông qua các mô hình kinh doanh linh hoạt, thích nghi với sự bất định và biến động của thị trường. Theo Benitez và cộng sự (2022), năng lực lãnh đạo số bao gồm cả khả năng tạo ra nền tảng số vững chắc (platform digitization capability) và việc phát triển một tư duy định hình chiến lược dựa vào dữ liệu số và ứng dụng công nghệ hiện đại.

Một trong những đóng góp chính của lãnh đạo số là việc phát triển năng lực đổi mới tổ chức (organizational innovation capability) với khả năng phát triển và hiện thực hóa các ý tưởng, quy trình hoặc sản phẩm mới nhằm mang lại giá trị lâu dài và bền vững. Trong các công ty công nghệ, đổi mới sáng tạo thường được phân thành 2 loại: đổi mới khai thác (exploitative innovation) và đổi mới khám phá (exploratory innovation). Theo Wang và cộng sự (2022), lãnh đạo số có khả năng tác động cùng lúc đến cả 2 hình thức đổi mới này thông qua việc điều chỉnh định hướng chiến lược và cải thiện văn hóa tổ chức. Đặc biệt, kiểu lãnh đạo linh hoạt và có khả năng thích ứng tốt với công nghệ có thể tạo điều kiện thuận lợi cho các sáng kiến đổi mới khám phá, vốn có mức độ rủi ro và bất định cao hơn.

Bên cạnh đó, các nghiên cứu gần đây đã đề xuất kết nối lãnh đạo số với khung lý thuyết “resource-based view” (RBV). Theo đó, năng lực lãnh đạo số có thể được xem như một loại tài nguyên tổ chức có giá trị chiến lược, khó sao chép và có khả năng tạo lợi thế cạnh tranh bền vững (Malik và cộng sự, 2025). Trong bối cảnh Đông Nam Á, năng lực này trở nên đặc biệt quan trọng khi các doanh nghiệp phải điều chỉnh cấu trúc, quy trình và nhân sự để phù hợp với xu thế chuyển đổi số nhanh chóng nhưng không đồng đều trong khu vực.

Một yếu tố không thể tách rời trong thảo luận lý thuyết về lãnh đạo số là vai trò của văn hóa tổ chức. Các nhà lãnh đạo số hiệu quả không chỉ triển khai công nghệ mà còn phải kiến tạo một văn hóa học hỏi, sẵn sàng đối mặt với rủi ro và thúc đẩy các hoạt động đổi mới, vốn là tiền đề cho đổi mới liên tục. Trong các doanh nghiệp Đông Nam Á, nơi yếu tố văn hoá quốc gia và tổ chức còn đậm đặc tính truyền thống, đây là một thách thức lớn cần được phân tích kỹ lưỡng.

Từ tổng quan lý thuyết này, nghiên cứu hiện tại kế thừa và mở rộng khung phân tích thông qua Ba thành tố: (1) năng lực lãnh đạo số, (2) điều kiện tổ chức cùng với đặc trưng văn hóa nội bộ doanh nghiệp, (3) các kết quả đạt được trong quá trình đổi mới, để khảo sát cách thức mà lãnh đạo số tác động đến quá trình đổi mới trong bối cảnh các doanh nghiệp công nghệ tại Đông Nam Á đang đối mặt với áp lực cạnh tranh toàn cầu.

PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

Trong nghiên cứu này, tác giả lựa chọn phương pháp tiếp cận định tính nhằm mục đích khám phá sâu và hiểu rõ vai trò của lãnh đạo số trong việc dẫn dắt quá trình đổi mới tại các doanh nghiệp công nghệ ở Đông Nam Á. Phương pháp định tính đặc biệt phù hợp khi đối tượng nghiên cứu mang tính khái niệm và phụ thuộc vào bối cảnh tổ chức cụ thể - trong trường hợp này là mối quan hệ tương tác giữa phong cách lãnh đạo, chiến lược đổi mới và bối cảnh doanh nghiệp trong quá trình chuyển đổi số.

Nguồn dữ liệu được thu thập từ các tài liệu thứ cấp, bao gồm báo cáo về chiến lược doanh nghiệp, bài phát biểu công khai của các giám đốc điều hành (CEO), tài liệu học thuật được bình duyệt, sách trắng của các tổ chức tư vấn quản trị toàn cầu (McKinsey, PwC) và các nghiên cứu tình huống điển hình (case studies) từ các nền tảng như Crunchbase, World Economic Forum và Harvard Business Review. Việc sử dụng dữ liệu thứ cấp mang lại lợi thế trong việc tiếp cận nhiều góc nhìn quản trị khác nhau, đồng thời tạo điều kiện so sánh xuyên quốc gia và xuyên tổ chức.

Phương pháp phân tích chính được sử dụng là phương pháp phân tích định tính dựa trên nội dung (qualitative content analysis). Phân tích nội dung cho phép nghiên cứu xử lý dữ liệu không có cấu trúc (như văn bản, diễn ngôn lãnh đạo) một cách hệ thống và có chiều sâu. Quá trình mã hóa dữ liệu được thực hiện theo cả 2 hướng: mã hóa chủ đề theo lý thuyết (deductive coding) và mã hóa mở (open coding), giúp đảm bảo không chỉ kiểm chứng mà còn mở rộng các mô hình lý thuyết hiện có.

Đối với việc lựa chọn đơn vị phân tích, nghiên cứu hướng đến các doanh nghiệp công nghệ đang hoạt động trong khu vực Đông Nam Á, bao gồm các công ty trong nước và tập đoàn quốc tế có văn phòng tại khu vực. Tiêu chí chọn lọc gồm: (1) doanh nghiệp có hoạt động đổi mới rõ ràng trong giai đoạn 2020-2025, (2) công bố dữ liệu chiến lược hoặc thông tin lãnh đạo và (3) có hiện diện hoặc có tác động đến thị trường trong khu vực Đông Nam Á. Một số doanh nghiệp tiêu biểu được phân tích trong nghiên cứu bao gồm: Grab (Singapore), MoMo (Việt Nam), Bukalapak (Indonesia) và Shopee (SEA Group).

Nhằm nâng cao độ tin cậy, quy trình phân tích được thực hiện theo nguyên tắc Ba bước: (1) rà soát và chọn lọc dữ liệu theo tiêu chí, (2) mã hóa nội dung theo khung phân tích Ba trụ cột (cơ hội - thách thức - chiến lược) và (3) đối chiếu các kết quả phân tích với cơ sở lý thuyết. Việc trình bày kết quả sẽ được tổ chức theo chủ đề, nhằm làm rõ những điểm tương đồng và khác biệt trong trong cách các tổ chức tại khu vực này triển khai lãnh đạo trong bối cảnh chuyển đổi số.

KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN

Trong thập niên vừa qua, Đông Nam Á nổi lên như một khu vực có tốc độ chuyển đổi số kinh tế nhanh hàng đầu thế giới, đặc biệt trong lĩnh vực dịch vụ số và thương mại điện tử. Việc số hóa hạ tầng, gia tăng đầu tư mạo hiểm vào startup và các chính sách thúc đẩy đổi mới từ chính phủ các nước như Singapore, Việt Nam và Indonesia góp phần hình thành môi trường hỗ trợ để các nhà lãnh đạo số triển khai các sáng kiến đổi mới. Theo Curtis và cộng sự (2022), mô hình “Digital Southeast Asia” đang hình thành dựa trên sự kết hợp giữa chính sách công và động lực thị trường. Đây là thời điểm lý tưởng để lãnh đạo số khẳng định vai trò xây dựng tầm nhìn chiến lược và đẩy mạnh các hoạt động sáng tạo trong nội bộ doanh nghiệp.

Nhiều doanh nghiệp đã tận dụng môi trường này để xây dựng chiến lược đổi mới mang tính bền vững. Ví dụ, MoMo (Việt Nam) và Grab (Singapore) đều triển khai các phòng lab đổi mới (innovation lab) kết hợp giữa đội ngũ kỹ thuật, nhà đầu tư và ban lãnh đạo cấp cao, với mục tiêu thúc đẩy việc tạo ra sản phẩm mới cũng như kiểm nghiệm các mô hình kinh doanh mang tính đổi mới.

Dù cơ hội nhiều, không ít doanh nghiệp vẫn gặp trở ngại trong quá trình nâng cao năng lực lãnh đạo số. Một trong số đó chính là sự thiếu vắng đội ngũ lãnh đạo sở hữu đầy đủ kỹ năng số toàn diện, đặc biệt là ở nhóm doanh nghiệp quy mô nhỏ và vừa (SMEs). Theo Veeraya và cộng sự (2024), tại Malaysia tiến trình số hóa thường bị cản trở bởi sự thiếu vắng đội ngũ lãnh đạo sở hữu đầy đủ kỹ năng số trong cấu trúc tổ chức. Thách thức này càng trầm trọng trong môi trường văn hóa tổ chức truyền thống, nơi sự thay đổi thường vấp phải sự kháng cự ngầm từ bên trong.

Ngoài ra, nhiều doanh nghiệp trong khu vực thiếu các mô hình đánh giá hiệu quả của lãnh đạo số. Việc đo lường hiệu quả của các nỗ lực đổi mới đôi khi còn bị gán sai lệch với tăng trưởng tài chính ngắn hạn, thay vì gắn với các tiêu chí như tiềm năng đổi mới, năng lực học hỏi ở cấp độ tổ chức, hay tốc độ đưa sản phẩm mới ra thị trường.

Một số doanh nghiệp đã triển khai thành công các chiến lược xây dựng lãnh đạo số linh hoạt và sáng tạo. Ví dụ, Samsung Research tại Đông Nam Á áp dụng mô hình coaching leadership - một dạng lãnh đạo huấn luyện - để phát triển thế hệ lãnh đạo số mới từ đội ngũ nhân sự trẻ, đặc biệt là nhóm nhân viên millennial (nhân viên thế hệ Y). Nghiên cứu của Zulfitri & Sari (2024) khẳng định rằng phương pháp này giúp tăng tính tự chủ, sáng tạo và cam kết với mục tiêu đổi mới của tổ chức.

Ngoài coaching, một chiến lược phổ biến là hợp tác với startup deep-tech thông qua các vườn ươm (incubators) và trung tâm đổi mới như True Digital Park tại Thái Lan. Theo Siota & Prats (2021), sự kết nối này giúp lãnh đạo cấp cao tiếp cận trực tiếp với các xu hướng công nghệ đột phá và chuyển hoá thành chiến lược dài hạn cho doanh nghiệp.

KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý

Kết quả nghiên cứu nhấn mạnh vai trò của đội ngũ lãnh đạo số trong việc thúc đẩy quá trình đổi mới sáng tạo ở doanh nghiệp công nghệ tại khu vực Đông Nam Á - một khu vực đang trải qua quá trình chuyển đổi số nhanh chóng nhưng đầy thách thức. Thông qua phân tích nội dung định tính từ các nguồn dữ liệu thứ cấp đáng tin cậy, nghiên cứu đã cho thấy Ba điểm nổi bật: (1) môi trường chuyển đổi số tại Đông Nam Á tạo ra cơ hội đáng kể cho đổi mới sáng tạo; (2) các doanh nghiệp vẫn đang đối mặt với những rào cản đặc thù trong việc phát triển và thực thi năng lực lãnh đạo số; (3) nhiều tổ chức đã tiên phong áp dụng các chiến lược lãnh đạo thích nghi, kết hợp đào tạo nội bộ và hợp tác mở nhằm cải thiện khả năng đổi mới sáng tạo.

Về mặt lý thuyết, nghiên cứu này bổ sung cho dòng lý luận đang phát triển về lãnh đạo số như một nguồn lực chiến lược trong doanh nghiệp, đồng thời khẳng định tính liên ngành của chủ đề khi kết nối giữa quản trị chiến lược, hành vi tổ chức, và đổi mới công nghệ. Việc triển khai mô hình phân tích Ba trụ cột (cơ hội - thách thức - chiến lược) cũng là một đóng góp thực tiễn trong quá trình xem xét khả năng lãnh đạo số khi đặt trong bối cảnh đặc trưng của khu vực.

Về hàm ý thực tiễn, kết quả nghiên cứu chỉ ra rằng, các doanh nghiệp công nghệ tại Đông Nam Á cần chủ động tập trung nguồn lực để bồi dưỡng năng lực lãnh đạo trong bối cảnh số hóa không chỉ ở cấp chiến lược mà còn ở các cấp trung gian. Những sáng kiến như huấn luyện (coaching), học hỏi qua dự án và tiếp xúc trực tiếp với công nghệ mới thông qua hợp tác với startup hoặc vườn ươm là hướng đi hiệu quả. Đồng thời, doanh nghiệp cần thiết lập một cơ chế đánh giá và phản hồi mang tính linh động, đo lường không chỉ kết quả tài chính mà còn cả khả năng học hỏi, sáng tạo và thích ứng - những yếu tố cốt lõi của một tổ chức đổi mới.

Cuối cùng, nghiên cứu này cũng đề xuất một số gợi ý cho các hướng nghiên cứu trong tương lai, đặc biệt là các nghiên cứu thực nghiệm nhằm đo lường tác động cụ thể của các yếu tố lãnh đạo số đến kết quả đổi mới, đồng thời mở rộng phạm vi sang các lĩnh vực ngoài phạm vi công nghệ - nơi mà chuyển đổi số đang diễn ra một cách mạnh mẽ song vẫn chưa được khai thác nhiều từ góc độ lãnh đạo chiến lược.

Tài liệu tham khảo:

1. Benitez, J., Arenas, A., Castillo, A., & Esteves, J. (2022). Impact of digital leadership capability on innovation performance: The role of platform digitization capability. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0378720622000027.

2. Curtis, H., Hogeveen, B., Kang, J., & Le Thu, H. (2022). Digital Southeast Asia. Observer Research Foundation. https://www.orfonline.org/public/uploads/posts/pdf/20240630100922.pdf

3. Malik, M., Raziq, M. M., Sarwar, N., & Tariq, A. (2025). Digital leadership, business model innovation and organizational change: Role of leader in steering digital transformation. https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/BIJ-04-2023-0283/full/html

4. Marion, E. C., & Augtania, A. Y. (2023). Comparison of technology transformation in digital leadership Indonesia and Malaysia in era society 5.0. https://www.e3s-conferences.org/articles/e3sconf/pdf/2023/63/e3sconf_icobar23_02077.pdf

5. Siota, J., & Prats, M. J. (2021). Open Innovation: How corporate giants can better collaborate with deep-tech start-ups. The case of East and Southeast Asia. https://philpapers.org/archive/SIOOIH.pdf

6. Veeraya, S., Raman, M., & Gopinathan, S. (2024). Digital business transformation of Malaysian small and medium-sized enterprises: A review on digital leadership and digital culture. International Journal of Organizational Leadership, 13(1). https://doi.org/10.33844/ijol.2024.60439

7. Wang, T., Lin, X., & Sheng, F. (2022). Digital leadership and exploratory innovation: From the dual perspectives of strategic orientation and organizational culture. Frontiers in Psychology. https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2022.902693/full

8. Zulfitri, F., & Sari, F. P. (2024). The influence of digital leadership on the performance of millennial employees through coaching at digital technology-based companies of Samsung Research. In Proceedings of the International Conference on Business Management and Social Innovation (ICBMaSI). Atlantis Press. https://www.atlantis-press.com/article/125999500.pdf