Tổng thống Trump gặp gỡ các nhà lãnh đạo châu Phi tại Nhà Trắng ngày 9/7 (Ảnh: Reuters).
Sự kiện được Nhà Trắng mô tả là “cơ hội thương mại tuyệt vời”, đánh dấu một bước ngoặt trong chính sách đối ngoại của Mỹ với châu Phi, chuyển từ mô hình viện trợ truyền thống sang trọng tâm thương mại và địa chính trị.
Hội nghị không chỉ thu hút sự chú ý bởi các vị khách mời đến từ những quốc gia không phải là các nền kinh tế lớn ở châu Phi, mà còn bởi những tính toán chiến lược của ông Trump nhằm củng cố lợi ích Mỹ trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu ngày càng gay gắt với Trung Quốc và Nga.
Chuyển hướng từ viện trợ sang thương mại: Tái định hình quan hệ Mỹ - châu Phi
Một trong những mục tiêu rõ ràng nhất của ông Trump khi mời lãnh đạo 5 quốc gia châu Phi là thúc đẩy chính sách “thương mại thuần túy”, phù hợp với khẩu hiệu “Nước Mỹ trên hết”. Trong nhiệm kỳ đầu (2017-2021), ông từng cắt giảm mạnh viện trợ phát triển cho châu Phi, với mức giảm lên tới 80% so với các chính quyền tiền nhiệm. Hội nghị thượng đỉnh lần này tiếp tục khẳng định lập trường đó, khi ông Trump nhấn mạnh quan hệ đối tác kinh tế dựa trên lợi ích đôi bên, thay vì các chương trình viện trợ nhân đạo hay tài chính như dưới thời các tổng thống Dân chủ.
Theo Reuters, trong buổi họp báo ngày 9/7, ông Trump tuyên bố: “Chúng ta không ở đây để phát tiền. Chúng ta ở đây để làm ăn, tạo ra cơ hội cho cả hai bên”. Lãnh đạo các quốc gia châu Phi, trong đó có Tổng thống Brice Clotaire Oligui Nguema của Gabon, Tổng thống Bassirou Diomaye Faye của Senegal, đã tận dụng cơ hội để quảng bá nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú của đất nước mình, đặc biệt là khoáng sản đất hiếm, vàng, dầu mỏ và mangan. Tổng thống Nguema nhấn mạnh Gabon sở hữu “nguồn tài nguyên tuyệt vời” và mời gọi đầu tư từ Mỹ.
Chuyên gia Babacar Diagne, cựu đại sứ Senegal tại Mỹ, nhận định chính sách của ông Trump đánh dấu sự chấm dứt của mô hình hỗ trợ phát triển truyền thống. “Mọi thứ không còn giống như thời đảng Dân chủ, khi Mỹ tập trung vào giảm nghèo và phát triển châu Phi qua các sáng kiến như AGOA. Bây giờ là thương mại thuần túy, kiểu cho đi - nhận lại”. Ông Diagne chỉ ra rằng chính sách này tương tự cách tiếp cận của Mỹ với Ukraine, nơi các thỏa thuận tài nguyên đổi lấy hỗ trợ quân sự đã trở thành hình mẫu.
Sự chuyển hướng này cũng phản ánh nỗ lực của ông Trump nhằm giảm thâm hụt thương mại của Mỹ với các quốc gia châu Phi. Theo số liệu từ Bộ Thương mại Mỹ, thâm hụt thương mại của Mỹ với châu Phi đã tăng từ 10 tỷ USD năm 2017 lên gần 15 tỷ USD năm 2024. Bằng cách thúc đẩy các thỏa thuận thương mại song phương, Ông chủ Nhà Trắng hy vọng sẽ cân bằng cán cân thương mại, đồng thời đảm bảo Mỹ tiếp cận được các nguồn tài nguyên chiến lược.
Đảm bảo nguồn khoáng sản chiến lược: Cạnh tranh với Nga - Trung
Một trong những động lực chính của Hội nghị thượng đỉnh là nhu cầu của Mỹ trong đảm bảo nguồn cung khoáng sản chiến lược, đặc biệt là đất hiếm và mangan, trong bối cảnh cạnh tranh gay gắt với Trung Quốc và Nga.
Gabon, Mauritania và Senegal, 3 trong số 5 quốc gia được mời, đều sở hữu trữ lượng khoáng sản quan trọng. Theo Cơ quan Khảo sát Địa chất Mỹ (USGS), Gabon chiếm 25% trữ lượng mangan toàn cầu và là nguồn cung cấp 22% mangan nhập khẩu của Trung Quốc, loại khoáng sản thiết yếu cho sản xuất pin và thép không gỉ. Mauritania nổi bật với trữ lượng vàng và khí đốt, trong khi Senegal đang phát triển các mỏ dầu ngoài khơi.
Giới chuyên gia nhận định, Hội nghị thượng đỉnh là cơ hội để ông Trump thúc đẩy các thỏa thuận đầu tư Mỹ vào các quốc gia này, qua đó giảm sự phụ thuộc của họ vào Trung Quốc. Theo RT, Mỹ đang tìm cách cạnh tranh trực tiếp với Bắc Kinh, vốn đã đầu tư hàng tỷ USD vào châu Phi để khai thác tài nguyên thông qua sáng kiến “Vành đai, Con đường” (BRI). Nhà Trắng, trong tuyên bố ngày 10/7, nhấn mạnh rằng các khoản đầu tư của Mỹ sẽ “tạo ra cơ hội việc làm và tăng trưởng kinh tế cho cả hai bên, đồng thời đảm bảo chuỗi cung ứng khoáng sản an toàn cho Mỹ”.
Hãng tin Nga TASS ngày 11/7 phân tích rằng động thái của ông Trump là một phần của chiến lược rộng lớn hơn nhằm kiềm chế ảnh hưởng của Trung Quốc ở châu Phi. “Mỹ đang cố gắng lôi kéo các quốc gia giàu tài nguyên bằng cách đưa ra các thỏa thuận thương mại hấp dẫn, nhưng điều này cũng đi kèm với áp lực chính trị và kinh tế”, bài báo nhận định. TASS lưu ý rằng Nga, với sự hiện diện quân sự và kinh tế ngày càng tăng ở châu Phi, cũng là một đối thủ mà Mỹ nhắm đến.
Christopher Afoke Isike, Giáo sư Đại học Pretoria, Nam Phi, cho rằng Hội nghị thượng đỉnh là một phần trong nỗ lực của ông Trump nhằm giành lại ảnh hưởng ở châu Phi. “Ông Trump muốn chứng minh với cử tri Mỹ rằng đang mang lại lợi ích kinh tế thông qua các thỏa thuận tài nguyên. Đồng thời, ông tìm cách làm suy yếu sự hiện diện của Trung Quốc, Nga ở khu vực”, ông Isike nói. Chuyên gia cũng cảnh báo rằng cách tiếp cận “thương mại đổi lấy ảnh hưởng” của Mỹ có thể khiến các quốc gia châu Phi rơi vào thế khó khi phải lựa chọn giữa các cường quốc.
Tăng cường hiện diện địa chính trị: Vịnh Guinea và an ninh hàng hải
Ngoài tài nguyên, vị trí địa chính trị của các quốc gia được mời cũng đóng vai trò quan trọng trong tính toán của ông Trump. Gabon, Mauritania và Guinea-Bissau đều nằm dọc theo Vịnh Guinea, một tuyến đường hàng hải chiến lược nơi các tàu chở dầu và khí đốt đi qua. Theo Nicaise Mouloumbi, lãnh đạo một tổ chức phi chính phủ ở Gabon, Mỹ đang cân nhắc xây dựng căn cứ quân sự ở khu vực này để đảm bảo an ninh hàng hải và đối phó với các mối đe dọa như cướp biển và buôn lậu.
Theo số liệu từ Tổ chức Hàng hải Quốc tế (IMO), Vịnh Guinea chiếm 12% tổng lượng dầu thô vận chuyển bằng đường biển toàn cầu. Các vụ cướp biển ở khu vực này đã tăng 20% từ năm 2020 đến 2024, khiến Mỹ và các đồng minh phương Tây coi đây là điểm nóng an ninh. Hội nghị thượng đỉnh cho thấy ý định của Tổng thống Trump trong việc tăng cường hợp tác quân sự và kinh tế với các quốc gia ven biển để bảo vệ lợi ích của Mỹ.
Chuyên gia trang Sputnik cho rằng Mỹ đang tìm cách củng cố vị thế ở Vịnh Guinea để đối phó với sự hiện diện ngày càng tăng của Nga, vốn đã thiết lập quan hệ quân sự với các quốc gia như Mali và Burkina Faso. Việc Mỹ mời các lãnh đạo từ Gabon và Mauritania cho thấy Washington đang cố gắng xây dựng liên minh khu vực để kiềm chế Moscow. Đồng thời lưu ý rằng Nga có thể đáp trả bằng cách tăng cường hợp tác với các quốc gia khác ở Tây Phi.
Ousmane Sene, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Tây Phi (WARC), nhận định an ninh hàng hải là một ưu tiên chiến lược của Mỹ. “Vịnh Guinea không chỉ quan trọng về kinh tế mà còn là bàn đạp để Mỹ củng cố ảnh hưởng quân sự ở châu Phi, đặc biệt khi Nga và Trung Quốc đang mở rộng sự hiện diện của họ”, ông Sene nói.
Đối phó với di cư bất hợp pháp: Thỏa thuận với Liberia và Mauritania
Một mục tiêu khác của ông Trump là giải quyết vấn đề di cư bất hợp pháp, một trong những trọng tâm chính sách của ông trong nhiệm kỳ hai. Theo Ousmane Sene, giai đoạn 2023-2025, hơn 20.000 thanh niên từ Mauritania, hàng trăm người từ Senegal tìm cách đến Mỹ thông qua Nicaragua. Liberia, mặt khác, được Mỹ xem xét như một điểm đến tiềm năng để tiếp nhận những người nhập cư bị trục xuất từ Mỹ.
Liberia, một quốc gia phụ thuộc nặng nề vào viện trợ Mỹ (48% ngân sách y tế từ nguồn tài trợ Mỹ), đang đối mặt với khủng hoảng tài chính sau khi ông Trump cắt giảm viện trợ. Theo Reuters, trong cuộc gặp ngày 9/7, Tổng thống Liberia Joseph Boakai bày tỏ sự sẵn sàng thảo luận về việc tiếp nhận người nhập cư bị trục xuất để đổi lấy hỗ trợ tài chính từ Mỹ. Điều này phù hợp với chính sách nhập cư cứng rắn của ông Trump, gồm việc xây dựng bức tường biên giới với Mexico và khôi phục chính sách “Ở lại Mexico”.
Hãng tin RT cho rằng Mỹ đang sử dụng các thỏa thuận thương mại, tài chính như đòn bẩy gây áp lực lên các quốc gia châu Phi trong vấn đề di cư. “Mỹ muốn các nước như Liberia và Mauritania trở thành "bãi rác" cho những người nhập cư bị trục xuất, đổi lại là các khoản đầu tư hoặc viện trợ có điều kiện”, bài báo nhận định.
Chuyên gia Babacar Diagne nhận định vấn đề di cư là “lá bài” quan trọng trong chiến lược của ông Trump. “Bằng cách lồng ghép vấn đề di cư vào các cuộc đàm phán thương mại, Mỹ không chỉ giải quyết các ưu tiên trong nước mà còn tạo ra sự phụ thuộc kinh tế từ các quốc gia châu Phi”, ông nói.
Cải thiện hình ảnh và củng cố ảnh hưởng cá nhân
Hội nghị thượng đỉnh cũng là cơ hội để ông Trump cải thiện hình ảnh cá nhân và củng cố ảnh hưởng chính trị trong nước. Trong buổi họp báo ngày 9/7, các lãnh đạo châu Phi đã ca ngợi ông Trump, thậm chí ủng hộ đề cử ông cho Giải Nobel Hòa bình vì vai trò trung gian trong thỏa thuận hòa bình giữa CHDC Congo và Rwanda. Tổng thống Senegal Faye còn mời ông Trump xây dựng sân golf ở Dakar, một cử chỉ nhằm lấy lòng nhà lãnh đạo Mỹ, người nổi tiếng với niềm đam mê golf.
Theo Giáo sư Christopher Afoke Isike, ông Trump đang tận dụng các mối quan hệ quốc tế để củng cố hình ảnh “người mang lại lợi ích cho nước Mỹ”. “Bằng cách mời các lãnh đạo từ những quốc gia nhỏ hơn, ông Trump tạo ra sân khấu để các nhà lãnh đạo này ca ngợi mình, qua đó củng cố thông điệp với cử tri Mỹ rằng ông đang đạt được những thành tựu lớn trên trường quốc tế”, ông Isike nói.
Hãng TASS ngày 11/7 đăng tải bài viết nhận định Hội nghị thượng đỉnh Mỹ-Phi vừa qua là một phần của chiến lược truyền thông của ông Trump. “Ông ấy muốn được nhìn nhận như một nhà lãnh đạo toàn cầu, người có thể đàm phán với bất kỳ quốc gia nào, dù lớn hay nhỏ. Nhưng đằng sau đó là những tính toán thực dụng nhằm phục vụ lợi ích kinh tế và chính trị của Mỹ”, bài báo viết.
Hội nghị thượng đỉnh với lãnh đạo 5 quốc gia châu Phi tại Nhà Trắng ngày 9/7 không chỉ là sự kiện ngoại giao mà còn là bước đi chiến lược của Tổng thống Trump nhằm đạt được nhiều mục tiêu cùng lúc: chuyển hướng từ viện trợ sang thương mại, đảm bảo nguồn khoáng sản chiến lược, củng cố ảnh hưởng địa chính trị ở Vịnh Guinea, giải quyết vấn đề di cư bất hợp pháp và cải thiện hình ảnh cá nhân. Những tính toán này phản ánh triết lý “Nước Mỹ trên hết” của ông Trump, đồng thời cho thấy sự cạnh tranh ngày càng gay gắt với Trung Quốc và Nga ở châu Phi.
Tuy nhiên, cách tiếp cận thực dụng của ông Trump cũng tiềm ẩn rủi ro. Việc áp đặt thuế quan 10% lên hàng hóa châu Phi và cắt giảm viện trợ có thể làm gia tăng sự phụ thuộc của các quốc gia này vào Trung Quốc hoặc Nga, như nhận định của kênh RT: “Mỹ có thể giành được một số lợi ích ngắn hạn, nhưng về lâu dài, châu Phi có thể nghiêng về các đối thủ của Washington nếu họ cảm thấy bị ép buộc”.
Trong bối cảnh đó, thành công của chiến lược này sẽ phụ thuộc vào khả năng của Mỹ trong việc cân bằng giữa lợi ích kinh tế và ảnh hưởng địa chính trị, đồng thời xây dựng quan hệ đối tác bền vững với các quốc gia châu Phi.
