Phát huy vai trò của hợp tác xã trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc

Đỗ Khắc Quý, Nguyễn Quang Tạo

Học viện Chính trị, Bộ Quốc Phòng

Tóm tắt

Hợp tác xã giữ vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội, góp phần thúc đẩy tăng trưởng, an sinh và đoàn kết cộng đồng. Tuy nhiên, mô hình kinh tế này đang đứng trước nhiều cơ hội và thách thức mới. Bài viết nhằm phân tích vai trò, chỉ ra những bất cập, đồng thời đề xuất giải pháp phát huy vai trò của của hợp tác xã trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.

Từ khóa: Hợp tác xã, kinh tế tập thể, kỷ nguyên vươn mình, Việt Nam

Summary

Cooperatives play a crucial role in socio-economic development, contributing to growth, social welfare, and community solidarity. However, this economic model is currently facing both new opportunities and challenges. This article analyzes the role of cooperatives, identifies existing limitations, and proposes solutions to enhance their contribution in the era of the nation’s rise.

Keywords: Cooperative, collective economy, the Nation’s rise, Viet Nam

ĐẶT VẤN ĐỀ

Trong bối cảnh đất nước ta bước vào kỷ nguyên phát triển mới với khát vọng vươn mình mạnh mẽ, hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế toàn cầu, việc phát huy sức mạnh nội lực của nền kinh tế tập thể, trong đó nòng cốt là các hợp tác xã (HTX), trở thành yêu cầu cấp thiết. HTX không chỉ là mô hình kinh tế mang đậm tính nhân văn, phù hợp với truyền thống đoàn kết, tương trợ lẫn nhau của dân tộc Việt Nam, mà còn là lực lượng góp phần tạo dựng nền tảng vững chắc cho phát triển bền vững. Với vai trò tổ chức, liên kết người sản xuất, nâng cao năng suất, chất lượng và sức cạnh tranh của sản phẩm, HTX đang trở thành điểm tựa quan trọng để nông thôn đổi mới, nông nghiệp hiện đại và đời sống nhân dân không ngừng cải thiện. Chính vì vậy, nghiên cứu, làm rõ vai trò của HTX trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc mang ý nghĩa lý luận và thực tiễn sâu sắc.

VAI TRÒ CỦA HTX Ở VIỆT NAM

HTX luôn giữ vị trí, vai trò đặc biệt quan trọng trong nền kinh tế quốc dân, là động lực trực tiếp thúc đẩy sự phát triển toàn diện của đất nước.

Thứ nhất, HTX giữ vai trò nòng cốt trong phát triển kinh tế - xã hội

Về kinh tế, HTX là “bệ đỡ” của nền kinh tế, giúp các hoạt động sản xuất, kinh doanh được sắp xếp, tổ chức theo hướng hiệu quả, bền vững. Thông qua cơ chế liên kết tự nguyện, HTX khắc phục được tình trạng nhỏ lẻ, manh mún của kinh tế hộ, giúp các hộ sản xuất đơn lẻ được tập hợp lại thành một khối thống nhất. Điều này không chỉ làm cho quy mô sản xuất được mở rộng, sức cạnh tranh được nâng cao; việc tiếp cận các nguồn lực như vốn, công nghệ, thị trường và các chính sách đào tạo của Nhà nước được thuận lợi hơn. Đây chính là cơ sở hình thành nên các chuỗi giá trị nông sản, thúc đẩy sản xuất hàng hóa quy mô lớn. Theo Liên minh HTX Việt Nam (2024), đến ngày 31/12/2024, cả nước có 33.557 HTX (tăng 1.454 HTX so với năm 2023); tổng vốn điều lệ của các HTX là 68.013,075 tỷ đồng, tăng 6,94% so với cùng kỳ năm 2023, bình quân 2,027 tỷ đồng/HTX; tổng tài sản 178.941,775 tỷ đồng tăng 0,18%, bình quân 5,332 tỷ đồng/HTX; tổng doanh thu đạt 95.273,695 tỷ đồng, bình quân đạt 2,839 tỷ đồng/HTX. Đóng góp của khu vực kinh tế thập thể, HTX vào GDP của cả nước trung bình đạt khoảng 4,8%; đóng góp gián tiếp khoảng 30% GDP cả nước.

Về xã hội, HTX giữ vai trò quan trọng trong việc tạo sinh kế, giải quyết việc làm, nâng cao thu cho hàng triệu lao động, góp phần hoàn thành thắng lợi mục tiêu xoá đói, giảm nghèo bền vững, nâng cao chất lượng đời sống nhân dân. Tính đến hết năm 2024, các HTX ở Việt Nam đã thu hút hơn 6,139 triệu thành viên (chủ yếu là hộ gia đình), tăng 108.134 nghìn thành viên so với năm 2023, bình quân mỗi HTX có 183 thành viên; tạo ra việc làm ổn định cho hơn 1,65 triệu lao động (tăng 1,02% so1 với năm 2023). Bên cạnh đó, HTX còn là kênh hiệu quả để truyền tải và triển khai các chính sách hỗ trợ của Nhà nước về vốn, kỹ thuật, đào tạo nghề, nhất là tại các vùng nông thôn, vùng sâu vùng xa, qua đó góp phần trực tiếp vào nâng cao chất lượng nguồn nhân lực tại các địa phương.

Thứ hai, HTX thúc đẩy chuyển đổi mô hình tăng trưởng, tăng cường liên kết chuỗi giá trị

HTX đã thể hiện rõ vai trò tiên phong trong đổi mới mô hình tăng trưởng, tạo đột phá trong việc nâng cao năng lực cạnh tranh, thông qua quá trình chuyển đổi từ mô hình tăng trưởng theo chiều rộng sử dụng nhiều nguồn lực sang tăng trưởng theo chiều sâu sử dụng hiệu quả các nguồn lực, dựa trên đổi mới sáng tạo, ứng dụng công nghệ và kinh tế tri thức. Nhiều HTX đã mạnh dạn đầu tư vào công nghệ hiện đại, áp dụng khoa học kỹ thuật, quy trình sản xuất tiên tiến vào sản xuất: từ nhà kính, hệ thống tưới tự động đến các phần mềm quản lý sản xuất, đặc biệt là trong lĩnh vực nông nghiệp. Tính đến hết tháng 12/2024, cả nước có khoảng 21.700 HTX nông nghiệp, trong đó có 14.300 HTX nông nghiệp hoạt động hiệu quả (đạt 65,6%), thì có gần 2.500 HTX nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao, chuyển đổi số vào trong quá trình sản xuất.

Bên cạnh đó, HTX còn đóng vai trò là cầu nối, trực tiếp thúc đẩy kinh tế hộ phát triển theo hướng liên kết chuỗi giá trị, tạo ra sự liên kết chặt chẽ giữa người sản xuất với doanh nghiệp thành chuỗi cung ứng khép kín từ khâu sản xuất đến khâu tiêu thụ sản phẩm. Hình thức liên kết này không chỉ đảm bảo đầu ra ổn định, mà còn giúp sản phẩm đạt các tiêu chuẩn chất lượng cao như VietGAP, GlobalGAP, nâng cao giá trị thương hiệu và khả năng xuất khẩu. Đồng thời, khi tham gia vào chuỗi giá trị còn giúp HTX nắm bắt được các tín hiệu thị trường, xu hướng tiêu dùng để điều chỉnh sản xuất kịp thời. Theo thống kê đến hết năm 2024, cả nước có trên 4.000 HTX tham gia liên kết theo chuỗi giá trị (chiếm gần 13% tổng số HTX), với hình thức liên kết chuỗi giá trị phát triển đa dạng theo các công đoạn trong chuỗi; trên 5.300 chủ thể tham gia sản xuất sản phẩm OCOP (mỗi xã một sản phẩm), thì có 38,1% là từ các HTX.

Thứ ba, HTX là nền tảng cho phát triển bền vững

HTX là một nhân tố quan trọng trong việc thúc đẩy phát triển bền vững, được thể hiện rõ nét trên cả ba khía cạnh kinh tế, xã hội và môi trường. HTX không chỉ giúp gia tăng giá trị sản phẩm mà còn là chủ thể sản xuất chủ yếu trong chương trình OCOP. Theo Bộ Kế hoạch và Đầu tư (2024), HTX chiếm hơn 38% tổng số sản phẩm được công nhận đạt chuẩn OCOP, góp phần bảo tồn, phát triển sản phẩm đặc trưng của địa phương và nâng cao khả năng cạnh tranh trên thị trường. HTX là nhân tố then chốt để thực hiện tiêu chí về tổ chức sản xuất trong chương trình xây dựng nông thôn mới. Thông qua việc tổ chức sản xuất hiệu quả, nâng cao thu nhập cho thành viên, HTX góp phần thay đổi diện mạo nông thôn, thúc đẩy phát triển hạ tầng kinh tế - xã hội và củng cố tinh thần đoàn kết, tương trợ trong cộng đồng. Về cơ bản, các HTX, nhất là HTX hoạt động trong lĩnh vực nông vực nông nghiệp đã tiên phong ứng dụng các mô hình sản xuất nông nghiệp hữu cơ, nông nghiệp tuần hoàn, sử dụng phế phẩm nông nghiệp để tạo ra các sản phẩm có giá trị kinh tế cao. Không chỉ vậy, các mô hình sản xuất này còn góp phần giảm thiểu các loại rác thải nguy hại gây ô nhiễm môi trường. Đây là một trong những nội dung đặc biệt quan trọng trong việc ứng phó với biến đổi khí hậu, đảm bảo an ninh lương thực và an ninh môi trường để hướng đến một nền nông nghiệp xanh và bền vững hiện nay.

GIẢI PHÁP PHÁT HUY VAI TRÒ CỦA HTX TRONG KỶ NGUYÊN MỚI

Tuy đóng vai trò quan trọng, song sự phát triển của các HTX đã bộc lộ nhiều vấn đề bất cập. Nguồn lực tài chính của các HTX còn hạn chế. Năm 2024, vốn điều lệ bình quân của các HTX là 2,027 tỷ đồng và tổng tài sản bình quân của một HTX chỉ đạt khoảng 5,332 tỷ đồng. Quy mô vốn nhỏ làm cho các HTX gặp khó khăn trong việc mở rộng sản xuất, nhất là đầu tư đổi mới công nghệ, cải tiến kỹ thuật; cũng như tiếp cận các khoản vay của ngân hàng và các tổ chức tín dụng. Bên cạnh đó, liên kết chuỗi giá trị chưa hiệu quả. Mặc dù đã có gần 4.000 HTX tham gia vào liên kết chuỗi giá trị, song chỉ chiếm tỷ lệ khoảng 13% tổng số HTX trên cả nước. Điều này cho thấy phần lớn HTX chưa sẵn sàng hoặc không sẵn sàng tham gia vào các chuỗi liên kết, dẫn đến hệ quả là năng lực cạnh tranh của HTX hạn chế và dễ tổn thương trước biến động của thị trường. Đó là chưa kể, năng lực quản trị và trình độ của cán bộ, thành viên HTX còn yếu. Nhiều cán bộ, thành viên HTX còn thiếu kiến thức về quản trị doanh nghiệp; kiến thức về pháp luật và chuyển đổi số dẫn đến gặp nhiều khó khăn trong việc hoạch định chiến lược phát triển, nâng cao hiệu quả sản xuất, kinh doanh của HTX.

Trước bối cảnh trên, để tiếp tục phát huy vai trò nòng cốt của HTX trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, cần thực hiện tốt một số giải pháp sau:

Một là, tiếp tục nâng cao nhận thức, đổi mới tư duy về HTX

Hoạt động tuyên truyền phải được tiến hành thường xuyên, đa dạng về hình thức, nội dung, chú trọng giới thiệu những mô hình HTX thành công trong nước và quốc tế. Đặc biệt, cần làm rõ bản chất HTX kiểu mới: là mô hình kinh tế hợp tác dựa trên nguyên tắc tự nguyện, dân chủ, cùng có lợi, vừa bảo đảm hiệu quả kinh tế vừa phát huy giá trị nhân văn. Cán bộ, đảng viên các cấp phải đi đầu trong thay đổi nhận thức, coi HTX là một trong những “bà đỡ” quan trọng để phát triển kinh tế hộ, kinh tế cá thể lên trình độ cao hơn, có khả năng hội nhập chuỗi giá trị toàn cầu. Khi xã hội nhìn nhận HTX như một mô hình kinh tế hiện đại, tiềm năng, sẽ tạo động lực to lớn thúc đẩy sự phát triển và nhân rộng.

Hai là, hoàn thiện thể chế, chính sách phát triển HTX

Cần rà soát, sửa đổi, bổ sung kịp thời các quy định, bảo đảm phù hợp với thực tiễn và thông lệ quốc tế. Đồng thời, Nhà nước cần có chính sách ưu đãi mạnh mẽ hơn để hỗ trợ HTX, đặc biệt trong lĩnh vực nông nghiệp công nghệ cao, chế biến, logistics và thương mại điện tử. Điển hình như, mở rộng các gói tín dụng ưu đãi, xây dựng quỹ hỗ trợ phát triển HTX, cho phép tiếp cận dễ dàng hơn với nguồn vốn từ các ngân hàng chính sách. Cùng với đó, cần có chính sách đất đai linh hoạt, tạo điều kiện cho HTX có quỹ đất ổn định, đủ quy mô để tổ chức sản xuất tập trung. Ngoài ra, ưu đãi thuế và hỗ trợ chuyển giao công nghệ, tiếp cận khoa học - kỹ thuật. Thể chế và chính sách thông thoáng sẽ vừa là “điểm tựa”, vừa là “cú hích” để HTX phát triển, khẳng định vị trí trong nền kinh tế.

Ba là, đổi mới tổ chức và quản trị HTX

Để HTX trở thành một mô hình kinh tế hiệu quả, cần đổi mới mạnh mẽ tổ chức và phương thức quản trị. Trước hết, HTX phải ứng dụng công nghệ số vào quản lý và điều hành, từ kế toán, lưu trữ dữ liệu, đến quảng bá và tiêu thụ sản phẩm trên nền tảng trực tuyến. Tiếp đó, cần xây dựng mô hình tổ chức theo hướng liên kết chuỗi giá trị, gắn kết chặt chẽ sản xuất với chế biến, tiêu thụ, dịch vụ hậu cần và logistics. Mô hình này giúp HTX nâng cao giá trị gia tăng, giảm thiểu rủi ro và tăng khả năng cạnh tranh.

Bên cạnh đó, đào tạo, bồi dưỡng cán bộ quản lý HTX phải được coi trọng, hướng tới hình thành đội ngũ có trình độ chuyên môn, kỹ năng quản trị hiện đại, năng lực kinh doanh và khả năng ứng dụng công nghệ. Cán bộ HTX không chỉ giỏi kỹ thuật sản xuất mà còn phải am hiểu thị trường, pháp luật, ngoại ngữ, công nghệ thông tin.

Bốn là, gắn phát triển HTX với chuyển đổi số và hội nhập quốc tế

Các HTX cần được hỗ trợ xây dựng hạ tầng số, từ phần mềm quản lý, nền tảng thương mại điện tử, đến hệ thống truy xuất nguồn gốc sản phẩm. Việc ứng dụng big data, blockchain, trí tuệ nhân tạo trong dự báo sản xuất, quản lý chất lượng và kết nối tiêu thụ sẽ giúp HTX nâng cao giá trị thương hiệu, khẳng định uy tín trên thị trường trong và ngoài nước.

Song song với đó, các HTX cần chủ động mở rộng hợp tác quốc tế. Thông qua liên kết với các tổ chức, hiệp hội HTX thế giới, Việt Nam có thể học hỏi kinh nghiệm quản lý, tiếp cận nguồn lực và mở rộng kênh phân phối sản phẩm. Đặc biệt, cần phát triển các HTX xuất khẩu, đủ khả năng liên kết trực tiếp với hệ thống siêu thị, chuỗi phân phối ở nước ngoài. Đây là hướng đi quan trọng để nâng cao giá trị nông sản, hàng hóa Việt Nam, đồng thời giúp HTX thoát khỏi tình trạng phụ thuộc vào khâu trung gian.

Năm là, bảo đảm lợi ích kinh tế gắn với giá trị xã hội - nhân văn cho các thành viên HTX

Điểm khác biệt cơ bản của HTX so với các loại hình doanh nghiệp khác chính là bản chất nhân văn, gắn kết lợi ích tập thể với lợi ích cá nhân. Do đó, trong phát triển HTX cần bảo đảm sự hài hòa giữa mục tiêu kinh tế và mục tiêu xã hội. HTX không chỉ tạo ra lợi nhuận, mà còn góp phần giải quyết việc làm, nâng cao thu nhập, giảm nghèo bền vững và thu hẹp khoảng cách phát triển giữa các vùng miền. Đồng thời, HTX cũng là nơi gắn kết cộng đồng, bảo tồn văn hóa, bảo vệ môi trường và thúc đẩy phát triển bền vững.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Bộ Kế hoạch và Đầu tư (2024). Sách trắng HTX Việt Nam năm 2024, Nxb Thống kê.

2. Liên minh HTX Việt Nam (2024). Báo cáo thường niên năm 2024.

3. Quốc hội (2023). Luật HTX năm 2023 số 17/2023/QH15 ngày 20/06/2023.

4. Thủ tướng Chính phủ (2021). Quyết định số 340/QĐ-TTg ngày 12/03/2021 phê duyệt Chiến lược phát triển kinh tế tập thể, HTX giai đoạn 2021-2030.