Qua những số phận của con người, Nam Cao không chỉ phơi bày nỗi đau của kiếp người mà còn gieo lại niềm tin vào khả năng hướng thiện, vào phẩm giá không thể bị chôn vùi
Trong hơn ba thập niên cầm bút ngắn ngủi,
Với Nam Cao, người cầm bút phải dám đối diện với sự thật, phải "đào xới tâm hồn con người" kể cả những góc khuất "xấu xí" nhất
Ngay từ khi còn rất trẻ, Nam Cao đã xác định con đường sáng tác của mình khác với lối viết tô hồng hoặc ủy mị. Ông từng nói: "Văn chương không cần đến người thợ khéo tay làm theo một vài kiểu mẫu đưa cho, văn chương chỉ dung nạp những người biết đào sâu biết tìm tòi, khơi những nguồn chưa ai khơi và sáng tạo những gì chưa ai có".
Chính vì thế, văn chương Nam Cao thường không đẹp đẽ, không màu mè, nhưng lại có sức ám ảnh mạnh mẽ bởi sự thật trần trụi và nhân tính sâu xa ẩn sau đó.
Trong sáng tác của mình, Nam Cao luôn băn khoăn về "con người bị mất mát nhân tính". Ông nhìn thấy trong những thân phận tưởng chừng tầm thường nhưng mang trong mình phẩm chất đáng quý: khát vọng được sống như một con người đúng nghĩa.
Viết về họ, ông không lên gân phê phán mà lặng lẽ chỉ ra bi kịch: khi con người bị đói nghèo và áp bức bóp méo, họ vẫn cố giữ lại chút lương tri.
Những phận người sáng lên trong bóng tối
Nhắc đến Nam Cao là nhắc đến truyện ngắn Chí Phèo (1941) - kiệt tác đã làm nên tên tuổi ông. Nhân vật Chí Phèo không chỉ là một kẻ say rượu, chuyên rạch mặt ăn vạ, mà là biểu tượng của người nông dân bị xã hội cướp mất quyền được làm người.
Khi Chí Phèo đến nhà Bá Kiến trong cơn say, người ta tưởng hắn muốn trả thù, nhưng thật ra hắn chỉ khao khát được "làm người lương thiện". Câu hỏi "Ai cho tao lương thiện?" vang lên mãi như là tiếng kêu nghẹn ngào của một linh hồn bị xã hội ruồng bỏ.
Thông qua Chí Phèo, Nam Cao khẳng định rằng bản chất con người vốn hướng thiện; chỉ có hoàn cảnh mới khiến họ sa ngã - Ảnh minh họa
Cũng như Chí Phèo, Lão Hạc (1943) trong truyện ngắn cùng tên là một nông dân nghèo đến tận cùng, nhưng vẫn chọn cái chết để giữ lại lòng tự trọng.
Qua nhân vật Hộ trong "Đời thừa", Nam Cao đã phơi bày một bi kịch khác: bi kịch tinh thần. Khi con người phải sống một đời bị coi là "đời thừa", nghĩa là họ đã đánh mất chính mình - Ảnh minh họa
Ở Đời thừa, Nam Cao soi vào bi kịch của người trí thức. Nhân vật Hộ khao khát sáng tạo, muốn "viết một cái gì có ích cho người đời" nhưng bị hiện thực cơm áo ghì xuống. Anh đau đớn vì nhận ra mình đang sống một "đời thừa", nhưng chính sự dằn vặt ấy lại cho thấy lương tâm và khát vọng không chết.
Cùng mạch ấy, tiểu thuyết Sống mòn (1944) phơi bày sự héo úa tinh thần của người trí thức nghèo Thứ, kẻ bị vùi trong kiếp sống quẩn quanh, mòn mỏi vì nghèo đói và những toan tính nhỏ nhoi.
Tuy nhiên, Nam Cao không chỉ để nhân vật Thứ "sống mòn" mà còn để người đọc nhận ra nỗi khao khát sống có ý nghĩa, vượt khỏi sự tầm thường.
Nam Cao còn để lại nhiều truyện ngắn ít được nhắc đến nhưng chứa đựng chiều sâu nhân đạo hiếm có. Truyện ngắn Một bữa no (1943) kể về bà lão nghèo đói, sau bao năm nuôi cháu phải đến xin ăn, được "một bữa no" nơi nhà người quen nhưng rồi chết trong nhục nhã và tủi cực.
Cái chết của bà được bà Phó Thụ gọi là "chết no", là một minh chứng cho sự tàn khốc của xã hội cũ, nơi con người phải hy sinh nhân phẩm và cuối cùng là mạng sống để tồn tại - Ảnh minh họa
Trong truyện ngắn Nước mắt, Nam Cao kể về Điền, một viên chức nghèo khổ, quanh năm bị đói nghèo dằn vặt đến khô cứng lòng. Sau chuyến đi nhận lương đầy trắc trở, những bực dọc khiến anh cãi vã với vợ, tưởng như không còn chỗ cho yêu thương.
Nhưng khi nghe tiếng con ốm khóc, Điền chợt bật khóc, những giọt nước mắt của xót thương và thức tỉnh.
Qua đó, Nam Cao cho thấy trong tận cùng khổ đau, con người vẫn còn biết thương, biết khóc, nghĩa là vẫn còn nhân tính.
Những nhân vật ấy, dù ở tầng lớp nào, đều cùng chung một điểm: họ sống, đau, và dằn vặt vì muốn được công nhận như một con người thực sự. Đó chính là sợi dây nhân đạo xuyên suốt trong toàn bộ sáng tác của Nam Cao.
Lời nhắc từ trang viết của Nam Cao
Dẫu Nam Cao đã rời xa gần 80 năm, nhưng các tác phẩm của ông vẫn khiến người đọc hôm nay phải tự soi lại mình. Trong xã hội hiện đại đầy đủ vật chất nhưng đôi khi thiếu vắng sự cảm thông, những câu chuyện của ông trở thành lời nhắc nhở về nhân tính.
Sự phán xét, định kiến vẫn tồn tại, chỉ là thay đổi hình thức. Vì vậy, đọc Nam Cao hôm nay không phải là đọc truyện cũ, mà là đọc một tấm gương phản chiếu hiện tại. Nam Cao không bao giờ miêu tả người nghèo bằng con mắt thương hại, ông yêu họ trong sự hiểu biết sâu sắc và cảm thông.
Cái "nhân đạo" của Nam Cao không nằm ở nước mắt rơi xuống trang giấy, mà ở nỗ lực nhìn thấy điều tốt đẹp trong kẻ bị xã hội ruồng bỏ. Ông tin rằng dù cuộc đời có nghiệt ngã đến đâu, trong mỗi con người vẫn có một tia sáng le lói, một lý do để được cứu rỗi.
Vật cản của văn học chính là nhà văn
