Nông dân làm việc trên cánh đồng ở Brulon, Pháp (Ảnh: Rferl).
Ngày 22/5, Nghị viện châu Âu (EP) đã bỏ phiếu thông qua Dự luật áp mức thuế rất cao đối với phân bón và một số nông sản nhập khẩu từ Nga và Belarus. Dự luật phải được Hội đồng châu Âu thông qua và công bố trên công báo trước khi chính thức có hiệu lực, dự kiến từ ngày 1/7 tới.
Theo TASS, dự luật trên đánh dấu một bước ngoặt trong chính sách thương mại của Liên minh châu Âu (EU), nhằm giảm sự phụ thuộc vào các nguồn cung từ hai quốc gia này, đồng thời hạn chế nguồn tài chính hỗ trợ cho các hoạt động của Nga trong bối cảnh xung đột địa chính trị đang diễn ra. Dự luật quy định mức thuế cơ bản 6,5% đối với phân bón nhập khẩu từ Nga và Belarus, cùng với mức thuế bổ sung từ 40 đến 45 euro/tấn trong giai đoạn 2025-2026.
Đối với các sản phẩm nông nghiệp, EU áp dụng mức thuế bổ sung 50% đối với các mặt hàng chưa chịu thuế trước đây. Động thái này không chỉ có tác động kinh tế mà còn mang ý nghĩa chiến lược sâu sắc, ảnh hưởng đến ngành nông nghiệp châu Âu, nguồn cung phân bón toàn cầu, và quan hệ địa chính trị giữa EU, Nga, và Belarus.
Bối cảnh và lý do áp thuế
Quyết định áp thuế của EU diễn ra trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị giữa Nga, Belarus và Mỹ/phương Tây, đặc biệt liên quan đến cuộc xung đột Nga - Ukraine. Nga và Belarus, với tư cách là đồng minh chiến lược, đã chịu nhiều biện pháp trừng phạt từ Mỹ và các nước phương Tây kể từ năm 2022, khi Nga phát động chiến dịch quân sự đặc biệt tại Ukraine.
EU cho rằng các nguồn thu từ xuất khẩu phân bón, nông sản của Nga đóng vai trò quan trọng trong việc tài trợ cho các hoạt động quân sự này. Vì vậy, việc áp thuế được xem là một phần trong chiến lược rộng lớn hơn nhằm làm suy yếu nền kinh tế chiến tranh của Nga và giảm ảnh hưởng của Belarus, quốc gia bị cáo buộc hỗ trợ Nga trong xung đột.
Theo RT, EU viện dẫn lý do an ninh lương thực và quyền tự chủ chiến lược để áp đặt các biện pháp thuế quan này. Tuy nhiên, Nga lập luận rằng động thái này không chỉ nhằm vào kinh tế mà còn mang tính chất chính trị, với mục tiêu cô lập Nga và Belarus trên trường quốc tế. Trong khi đó, Cơ quan Thông tấn BelTA (Belarus) cho rằng các biện pháp của EU là "hành động phân biệt đối xử" nhằm vào nền kinh tế Belarus, vốn đã chịu nhiều lệnh trừng phạt trước đó do mối quan hệ thân cận với Nga.
Nga là một trong những nhà xuất khẩu phân bón lớn nhất thế giới, đặc biệt là phân bón gốc nitơ và kali. Theo Interfax, Nga chiếm 25% tổng lượng phân bón nhập khẩu của EU năm 2023 (1,3 tỷ euro). Belarus, mặc dù có quy mô nhỏ hơn, cũng là một nhà cung cấp quan trọng, đặc biệt với phân bón kali, chiếm 20% thị phần toàn cầu khi kết hợp với Nga. Các sản phẩm nông nghiệp như ngũ cốc, thịt, sản phẩm từ sữa từ hai quốc gia này cũng đóng vai trò quan trọng trong chuỗi cung ứng của EU.
Việc áp thuế cao nhằm giảm sự phụ thuộc của EU vào nguồn cung từ Nga và Belarus, đồng thời thúc đẩy sản xuất trong nước; đa dạng hóa nguồn cung từ các quốc gia khác như Brazil, Canada, Trung Quốc. Tuy nhiên, động thái này cũng đặt ra thách thức lớn cho nông dân châu Âu, những người phụ thuộc vào phân bón giá rẻ từ Nga để duy trì chi phí sản xuất thấp.
Tác động đa chiều
Đối với ngành nông nghiệp EU, quyết định áp thuế của EU có thể gây ra những tác động hai mặt đối với ngành nông nghiệp châu Âu. Một mặt, việc tăng thuế nhằm bảo vệ các nhà sản xuất phân bón trong nước, vốn gặp khó khăn do cạnh tranh từ các sản phẩm giá rẻ của Nga. Các nhà sản xuất phân bón châu Âu đã cảnh báo rằng Nga đang tận dụng nguồn khí đốt giá rẻ để sản xuất phân bón với chi phí thấp, từ đó chiếm lĩnh thị trường EU. Mức thuế bổ sung từ 40 đến 45 euro/tấn và mức thuế cơ bản 6,5% được kỳ vọng sẽ tạo điều kiện cho các nhà sản xuất nội địa cạnh tranh tốt hơn.
Tuy nhiên, mặt trái là nông dân EU có thể đối mặt với chi phí sản xuất tăng cao do giá phân bón tăng. Theo Reuters, nông dân châu Âu lo ngại việc áp thuế sẽ khiến giá phân bón tăng vọt, đặc biệt khi Nga cung cấp tới 25% phân bón gốc nitơ cho EU. Ủy ban châu Âu đã cam kết đưa ra các biện pháp giảm thiểu như đình chỉ thuế nếu giá phân bón tăng quá mạnh nhưng điều này vẫn chưa đủ để xoa dịu lo ngại của nông dân.
Một nông dân từ Pháp cho biết: "Chúng tôi đang bị kẹt giữa lằn ranh: chính trị thì muốn trừng phạt Nga, nhưng chúng tôi phải trả giá bằng chi phí sản xuất tăng cao."
Đối với Nga, việc áp thuế của EU sẽ làm giảm doanh thu xuất khẩu phân bón và nông sản, vốn là một nguồn thu quan trọng. Theo TASS, xuất khẩu phân bón của Nga sang EU đạt giá trị 1,5 tỷ USD năm 2023. Mức thuế mới có thể khiến Nga mất dần thị phần tại EU, buộc nước này phải tìm kiếm các thị trường thay thế như Brazil, Ấn Độ hoặc Trung Quốc. Tuy nhiên, các thị trường này đã có những nhà cung cấp khác, việc chuyển hướng xuất khẩu đòi hỏi thời gian và chi phí logistics đáng kể.
Belarus, với nền kinh tế nhỏ hơn, sẽ chịu tác động nặng nề hơn. Theo BelTA, xuất khẩu phân bón, nông sản sang EU chỉ chiếm một phần nhỏ trong tổng kim ngạch thương mại của Belarus (92 triệu euro cho nông sản, 30 triệu euro cho phân bón năm 2023). Tuy nhiên, các lệnh trừng phạt từ EU, gồm cả lệnh cấm xuất khẩu kali trước đó, khiến Belarus phụ thuộc nhiều hơn vào Nga và các thị trường không thuộc phương Tây. Tổng thống Belarus gọi các biện pháp thuế quan này là "một nỗ lực nhằm bóp nghẹt nền kinh tế Belarus", đồng thời cam kết sẽ tìm cách vượt qua các hạn chế này thông qua hợp tác chặt chẽ hơn với Nga và các thành viên BRICS.
Đối với thế giới, quyết định của EU cũng có thể gây ra những hệ lụy đối với chuỗi cung ứng phân bón toàn cầu. Nga và Belarus chiếm 40% thị phần phân bón kali toàn cầu. Việc hạn chế nguồn cung từ hai quốc gia này có thể dẫn đến tình trạng thiếu hụt phân bón, đặc biệt tại các nước đang phát triển phụ thuộc vào nhập khẩu.
Brazil, quốc gia nhập khẩu 9,4 triệu tấn phân bón từ Nga năm 2023, từng kêu gọi Liên hợp quốc loại phân bón khỏi các lệnh trừng phạt để đảm bảo an ninh lương thực toàn cầu. Việc EU áp thuế có thể làm tăng giá phân bón trên thị trường quốc tế, ảnh hưởng đến các quốc gia như Brazil, Argentina.
Nga và Belarus lên tiếng mạnh mẽ phản đối quyết định của EU. Bộ Ngoại giao Nga gọi các biện pháp thuế quan là "bước đi chính trị hóa thương mại"; cáo buộc EU sử dụng lý do an ninh lương thực để che giấu mục tiêu cô lập Nga trên trường quốc tế; cảnh báo các biện pháp này sẽ gây hậu quả nghiêm trọng cho thị trường phân bón toàn cầu, làm tăng giá lương thực và ảnh hưởng đến các nước đang phát triển.
Tương tự, BelTA dẫn lời Tổng thống Belarus cho rằng EU "phân biệt đối xử", cố tình gây tổn hại đến nền kinh tế nước này. Ông Lukashenko nhấn mạnh, Belarus sẽ hợp tác chặt chẽ hơn với Nga và các quốc gia BRICS để giảm thiểu tác động của các biện pháp trừng phạt. Ngoài ra, Belarus cũng đang tìm cách mở rộng thị trường sang các nước đã ký kết các thỏa thuận hợp tác kinh tế gần đây.
Trong nội bộ EU, quyết định áp thuế trên gây ra những phản ứng trái chiều. Các nhà sản xuất phân bón châu Âu hoan nghênh động thái này; cho rằng nó sẽ giúp họ cạnh tranh tốt hơn với các sản phẩm giá rẻ từ Nga. Tuy nhiên, nông dân EU, đặc biệt tại các nước như Pháp, Đức, Ba Lan, bày tỏ lo ngại về chi phí sản xuất tăng cao. Theo AFP, một số tổ chức nông dân đã tổ chức các cuộc biểu tình nhỏ tại Brussels (Bỉ), yêu cầu EU xem xét lại chính sách để tránh làm tổn thương ngành nông nghiệp.
Công chúng EU cũng có những ý kiến khác nhau. Một số người ủng hộ quyết định này vì lý do chính trị, cho rằng cần phải giảm sự phụ thuộc vào Nga và Belarus để đảm bảo an ninh chiến lược. Tuy nhiên, những người khác lo ngại rằng giá thực phẩm sẽ tăng, làm gia tăng lạm phát trong bối cảnh kinh tế châu Âu vốn đang đối mặt với nhiều thách thức.
Triển vọng dài hạn
Đối với EU, việc áp thuế có thể giúp EU đạt được mục tiêu giảm sự phụ thuộc vào Nga, Belarus nhưng cái giá phải trả là chi phí sản xuất nông nghiệp cao hơn, nguy cơ lạm phát lương thực. Để giảm thiểu tác động, EU cần đầu tư mạnh vào sản xuất phân bón trong nước, tìm kiếm các nguồn cung thay thế.
Các quốc gia Canada, Brazil và Na Uy có thể trở thành nguồn cung mới nhưng việc thiết lập chuỗi cung ứng ổn định sẽ mất thời gian. Ngoài ra, EU cần cân nhắc các biện pháp hỗ trợ nông dân như trợ cấp, miễn giảm thuế để bù đắp chi phí tăng cao. Nếu không, ngành nông nghiệp châu Âu sẽ đối mặt nguy cơ suy giảm năng lực cạnh tranh trên thị trường toàn cầu.
Đối với Nga và Belarus, Nga và Belarus sẽ phải tìm kiếm các thị trường mới để bù đắp cho sự mất mát tại EU. Các quốc gia BRICS, đặc biệt là Trung Quốc và Ấn Độ, có thể trở thành điểm đến chính cho xuất khẩu phân bón và nông sản. Tuy nhiên, sự cạnh tranh tại các thị trường này rất khốc liệt, Nga sẽ cần đầu tư vào cơ sở hạ tầng logistics để duy trì lợi thế cạnh tranh. Belarus, với nền kinh tế phụ thuộc nhiều vào Nga, sẽ cần củng cố hơn nữa mối quan hệ với Moscow và tìm kiếm các cơ hội hợp tác với các nước không thuộc phương Tây.
Đối với thị trường toàn cầu, việc EU áp thuế sẽ làm gián đoạn chuỗi cung ứng phân bón toàn cầu, đặc biệt trong bối cảnh giá phân bón đã tăng mạnh những năm gần đây do hệ lụy từ cuộc xung đột Nga - Ukraine. Các nước đang phát triển, vốn phụ thuộc vào phân bón giá rẻ từ Nga, đối mặt với chi phí sản xuất nông nghiệp cao hơn, dẫn đến nguy cơ lạm phát lương thực. Các tổ chức quốc tế như FAO cần can thiệp để đảm bảo nguồn cung phân bón ổn định, tránh tình trạng khủng hoảng lương thực toàn cầu.
Quyết định áp thuế của Nghị viện châu Âu đối với phân bón, nông sản từ Nga và Belarus là động thái mang tính chiến lược nhằm giảm sự phụ thuộc của EU vào hai quốc gia này và hạn chế nguồn tài chính của Nga trong xung đột địa chính trị hiện nay. Tuy nhiên, chính sách này cũng đặt ra nhiều thách thức, từ chi phí sản xuất tăng cao cho nông dân EU đến nguy cơ gián đoạn chuỗi cung ứng toàn cầu. Nga và Belarus, dù chịu thiệt hại, vẫn có khả năng tìm kiếm các thị trường thay thế và củng cố liên minh với các quốc gia không thuộc phương Tây.
Để đạt được hiệu quả, EU phải kết hợp biện pháp thuế quan với các chính sách hỗ trợ nông dân và đầu tư vào sản xuất nội địa. Đồng thời, cộng đồng quốc tế cần hợp tác để giảm thiểu tác động tiêu cực đến an ninh lương thực toàn cầu.
Trong bối cảnh địa chính trị phức tạp, quyết định này không chỉ là một vấn đề kinh tế mà còn là một nước cờ chính trị, với những hệ lụy lâu dài đối với tất cả các bên liên quan.
