Những ngày vừa qua, Thái Nguyên trải qua trận mưa gây ngập lụt nặng nề chưa từng thấy. Lượng mưa cực đại đo được ở tỉnh lên tới trên 560mm chỉ trong hai ngày 6–7/10, khiến thành phố Thái Nguyên chìm trong biển nước, giao thông tê liệt, hàng nghìn hộ dân phải sơ tán khẩn cấp, nhiều người dân thiệt mạng.
Theo PGS.TS Vũ Thanh Ca – Giảng viên cao cấp, Khoa Môi trường, Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường, hiện tượng ngập lụt nghiêm trọng lần này không chỉ do mưa lớn bất thường mà còn bắt nguồn từ hàng loạt yếu tố tự nhiên và nhân sinh chồng chéo – là “hồi chuông cảnh báo” về năng lực chống chịu của đô thị miền núi trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng cực đoan.
Địa hình dốc, hệ thống thoát nước yếu khiến nước dồn nhanh – thoát chậm
Theo PGS.TS Vũ Thanh Ca, sông Cầu – con sông chính chảy qua Thái Nguyên – bắt nguồn từ khu vực núi non Bắc Kạn, địa hình dốc và dòng chảy men theo các hẻm núi quanh co.
“Nước từ các sườn núi đổ xuống rất nhanh, nhưng quá trình rút nước lại chậm. Khi mưa lớn, dòng chảy dồn ồ ạt về hạ lưu khiến mực nước sông dâng cao chỉ trong vài giờ,” ông Ca phân tích.
Thành phố Thái Nguyên lại nằm ngay bên sông Cầu, hệ thống thoát nước của đô thị được thiết kế theo nguyên tắc tự chảy – tức là nước mưa trong nội đô chảy ra sông. Tuy nhiên, hệ thống này không có van chống dòng chảy ngược, vì trước đây địa phương cho rằng mực nước trong thành phố thường cao hơn ngoài sông. “Khi mưa cực lớn, mực nước sông Cầu dâng cao, dòng chảy đảo ngược khiến nước từ sông tràn ngược vào nội thành,” ông Ca cho biết.
Không chỉ vậy, thành phố chỉ có đê ở một số đoạn. Nhiều khu vực tại Thái Nguyên không có đê hoặc do dòng chảy ngược của hệ thống thoát nước do đó hệ thống đê hiện hữu đã không thể phát huy tác dụng.
Trong khi đó, nước từ sườn núi bao quanh tiếp tục đổ về, khiến thành phố như nằm trong “chiếc chảo trũng”, ngập ngày càng sâu.
Một đặc điểm khác khiến tình hình nghiêm trọng hơn là lượng bùn đất khổng lồ theo dòng nước tràn vào thành phố. “Mưa lớn bào mòn đất từ trên núi, nước sông Cầu chảy qua nương đồng mang theo bùn, cát, khiến Thái Nguyên không chỉ ngập trong nước mà còn trong bùn” PGS.TS Vũ Thanh Ca nhận định.
Theo chuyên gia, biến đổi khí hậu đang khiến tần suất và cường độ mưa lớn gia tăng rõ rệt. “Nhiệt độ mặt biển tăng khiến quá trình bốc hơi nước mạnh hơn. Hơi nước ngưng tụ tạo ra mưa, đồng thời giải phóng nhiệt lượng lớn – chính là động lực hình thành các cơn bão và mưa cực đoan. Khi nước biển càng ấm, bão càng mạnh và mưa càng dữ dội”, ông giải thích.
Sau trận mưa lớn, cả thành phố Thái Nguyên chìm trong biển nước. Ảnh: Bảo Khánh
Trong khi đó, hệ thống đê điều ở đồng bằng Bắc Bộ, bao gồm cả sông Cầu, hiện mới được thiết kế để chịu được lũ có tần suất 2% (tức là lũ lớn 50 năm mới xảy ra một lần).
“Trận lũ này cho thấy chỉ cần một ngày mưa cực đoan, những bất cập trong hạ tầng đô thị sẽ được bộc lộ rõ ràng. Với khí hậu biến đổi như hiện nay, các địa phương cần rà soát, nâng cấp đê điều và hệ thống thoát nước để thích ứng với thực tế mới”, chuyên gia nhấn mạnh.
Theo phân tích của chuyên gia, dải hội tụ gió trên cao trong hoàn lưu sau bão Matmo trong đợt mưa vừa qua bao phủ toàn bộ khu vực từ Hà Nội lên Cao Bằng – Lạng Sơn, khiến cả hệ thống sông Cầu và sông Thương đều lũ lớn. Nước từ Thái Nguyên dồn về Bắc Ninh, trong khi sông Thương mang nước từ Lạng Sơn chảy xuống, gây ngập nặng vùng hạ lưu.
“Vấn đề là ở nhiều địa phương như Bắc Ninh, hành lang thoát lũ dọc các bãi sông đã bị lấn chiếm, nhà cửa mọc ken đặc. Khi không còn không gian cho nước thoát, mọi trận mưa lớn đều có nguy cơ trở thành thảm họa,” PGS.TS Vũ Thanh Ca cảnh báo.
Hà Nội cũng không tránh khỏi ảnh hưởng. Điều đó cho thấy, bài toán chống ngập không thể giải quyết riêng lẻ từng tỉnh mà phải được quy hoạch tổng thể toàn lưu vực sông Cầu – sông Thương – sông Đuống.
Đầu tư cho an toàn – nền tảng của phát triển bền vững
Theo PGS.TS Vũ Thanh Ca, các địa phương như Thái Nguyên cần điều chỉnh lại mức độ ưu tiên đầu tư, đặt công tác phòng chống thiên tai và thích ứng biến đổi khí hậu lên hàng đầu.
“Khi hệ thống đê, thoát nước được đầu tư bài bản qua thời gian, những thiệt hại có thể giảm thiểu,” ông khẳng định.
Bởi lẽ, thiên tai không chỉ gây thiệt hại về kinh tế và đời sống mà còn ảnh hưởng đến uy tín, sức hút đầu tư của địa phương.
Nhà đầu tư chỉ đến khi họ thấy hạ tầng đủ an toàn để nhà máy vận hành trong mọi điều kiện thời tiết. Nếu ngập lụt thường xuyên, không chỉ dân khổ mà cả kinh tế địa phương cũng thiệt hại lâu dài.
Trận mưa lịch sử ở Thái Nguyên là lời nhắc mạnh mẽ rằng, trong thời kỳ biến đổi khí hậu, lũ với cường độ lớn hơn nhiều so với “trận lũ 50 năm mới có một lần” có thể xảy ra vào bất cứ năm nào. Chỉ khi hệ thống đê điều, thoát nước và ý thức cộng đồng cùng được củng cố, các đô thị miền núi mới có thể đứng vững trước những cơn mưa cực đoan trong tương lai.
Để giảm thiểu ngập lụt, PGS.TS Vũ Thanh Ca đề xuất Thái Nguyên cần nhanh chóng nâng cấp hệ thống đê sông, đồng thời cải tạo hệ thống tiêu, thoát nước thành phố, bao gồm cả lắp đặt các trạm bơm cưỡng bức.
PGS. TS Vũ Thành Ca. Ảnh: H. Anh
“Khi nước sông dâng cao trong điều kiện mưa lớn, ngập lụt cục bộ có thể xảy ra do nước mưa từ các sườn núi xung quanh chảy xuống, hệ thống bơm cưỡng bức sẽ chủ động đẩy nước từ nội đô ra ngoài, tránh tình trạng ngập lụt cục bộ kéo dài. Đây là giải pháp có thể triển khai ngay, mang lại hiệu quả rõ rệt trong các đợt mưa cực đoan”, ông nói.
Đồng thời, thành phố cần đầu tư hệ thống cống, rãnh, hồ điều hòa hợp lý.
“Đầu tư vào phòng chống thiên tai luôn là khoản đầu tư có lãi, bởi thiệt hại do ngập lụt thường lớn hơn nhiều so với chi phí xây dựng hệ thống phòng vệ”, ông Ca khẳng định.
Bên cạnh đầu tư hạ tầng, chuyên gia cho rằng cần nâng cao nhận thức cộng đồng về phòng chống thiên tai. Người dân cần được hướng dẫn rõ ràng về các khu vực có nguy cơ ngập, phương án sơ tán, cách đảm bảo an toàn cho gia đình khi có lũ.
“Có thể in tờ rơi phát cho từng hộ, tổ chức các sự kiện cộng đồng để người dân biết cách ứng phó. Đây là giải pháp rẻ nhất nhưng hiệu quả nhất”, ông Ca nhấn mạnh.
Ông cũng khuyến nghị, khi xây dựng nhà ở, người dân nên tính đến khả năng ngập lụt: xây nhà có tầng cao, thiết kế lối thoát hiểm ở mọi tầng, để có thể di chuyển an toàn khi nước dâng.
“Trong trận lũ vừa rồi, có trường hợp lực lượng cứu hộ phải phá cửa cứu người mắc kẹt – đó là điều rất nguy hiểm, cần được rút kinh nghiệm sâu sắc”, ông nói thêm.
