Phát triển kinh tế đêm ở Việt Nam theo hướng bền vững

TS. Nguyễn Thị Thu Hà

Học viện Khoa học Xã hội Việt Nam

Email: hantt.neu@gmail.com

Tóm tắt

Phát triển kinh tế đêm là lựa chọn phù hợp với xu hướng phát triển của quốc tế nhằm góp phần tận dụng tối đa thời gian, đa dạng hóa các hoạt động kinh tế tạo thêm những cơ hội mới cho tăng trưởng kinh tế, đồng thời đóng góp tốt hơn nhu cầu vật chất và tinh thần của người dân, người nước ngoài, đặc biệt là khách du lịch. Nghiên cứu thực hiện phân tích, đánh giá tổng thể từ cơ chế chính sách, chất lượng môi trường, chất lượng an ninh, an toàn… của Việt Nam. Nêu bật những thuận lợi và thách thức phải vượt qua để khuyến nghị các giải pháp nhằm phát triển kinh tế đêm của Việt Nam trong tương lai.

Từ khóa: Kinh tế đêm, phát triển bền vững, Việt Nam

Summary

Night - time economy development is a suitable choice in line with international development trends, aiming to maximize the use of time, diversify economic activities, create new opportunities for economic growth, and better meet the material and spiritual needs of the people, foreigners, especially tourists. The study conducts an overall analysis and assessment of Viet Nam's policy mechanisms, environmental quality, security and safety quality, etc.. Highlighting the advantages and challenges that must be overcome to recommend solutions to develop Viet Nam's night-time economy in the future.

Keywords: Night - time economy, sustainable development, Viet Nam

ĐẶT VẤN ĐỀ

Việt Nam hội tụ rất nhiều điều kiện để phát triển kinh tế đêm (KTĐ), bao gồm: tài nguyên du lịch đa dạng, phong phú; các loại hình văn hóa nghệ thuật và ẩm thực đặc sắc; có dân số trẻ đông và sống tập trung tại các thành phố có mức độ hội nhập và toàn cầu hóa cao, thời tiết ban đêm tương đối dễ chịu... Đặc biệt, Việt Nam có nền chính trị ổn định, rất thuận lợi cho phát triển KTĐ. Ngày 27/7/2020, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 1129/QĐ-TTg phê duyệt “Đề án phát triển KTĐ ở Việt Nam” để khai thác tiềm năng phát triển KTĐ nhằm tận dụng tối đa cơ hội phát triển kinh tế, nâng cao thu nhập và đời sống của người dân; Đồng thời, hạn chế những rủi ro, tác động tiêu cực đối với công tác đảm bảo an ninh chính trị và trật tự an toàn xã hội; hướng tới tăng trưởng kinh tế, tạo công ăn việc làm và gắn kết cộng đồng, giao lưu xã hội cho người dân Việt Nam, giữa người Việt Nam và người nước ngoài, đặc biệt là khách du lịch. Đề án này cho phép thí điểm kéo dài thời gian tổ chức các hoạt động dịch vụ ban đêm đến 6 giờ sáng hôm sau tại một số điểm, khu du lịch hấp dẫn và có điều kiện thuận lợi có đông lượng khách du lịch, ở: Hà Nội, Quảng Ninh, Hải Phòng, TP. Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, Hội An, Huế, Cần Thơ, Đà Lạt, Phú Quốc(*). Nghiên cứu này đánh giá hiệu quả hoạt động và công tác quản lý hoạt động KTĐ ở những nơi đã lựa chọn để xây dựng, hoàn thiện mô hình hoạt động KTĐ và sau đó sẽ nhân rộng ra các địa phương khác.

THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN KINH TẾ ĐÊM Ở VIỆT NAM

Kinh tế đêm (hay kinh tế ban đêm) được hiểu là tập hợp tất cả các hoạt động kinh doanh dịch vụ diễn ra từ 18 giờ tối hôm trước đến 6 giờ sáng hôm sau. Các hoạt động này bao gồm dịch vụ ẩm thực, nghệ thuật và âm nhạc, các chương trình giải trí, lễ hội, sự kiện văn hóa ban đêm, cũng như những điểm du lịch chỉ mở cửa vào buổi tối. Ở nhiều quốc gia trên thế giới, KTĐ đã trở thành một khái niệm quen thuộc và được xem như một chiến lược phát triển kinh tế mũi nhọn. Thực tiễn cho thấy KTĐ có thể góp phần phát triển kinh tế, tạo thêm việc làm và thu nhập cho người lao động, đồng thời giúp tận dụng tối đa các nguồn lực địa phương để thu hút du khách, tạo động lực mới cho phát triển xã hội. Việc thúc đẩy các hoạt động KTĐ được xem là xu hướng tất yếu trên thế giới, mang lại cơ hội và động lực mới cho nền kinh tế của mỗi quốc gia.

Trên thế giới, đóng góp của KTĐ rất đáng kể. Chẳng hạn, tại Anh, các ngành công nghiệp dịch vụ về đêm đóng góp hàng chục tỷ bảng mỗi năm và tạo việc làm cho hàng triệu lao động, góp phần xây dựng hình ảnh một nước Anh năng động, cởi mở, hấp dẫn du khách. Ở Úc, KTĐ năm 2024 đã tạo ra hơn 1,1 triệu việc làm và đóng góp khoảng 134 tỷ USD, chiếm 4% GDP. Tương tự, nhiều đô thị tại Mỹ nổi tiếng với mô hình “thành phố không ngủ” coi KTĐ là trụ cột tăng trưởng. Thực tế cho thấy phát triển KTĐ đem lại lợi ích lớn, là “mỏ vàng” cho kinh tế dịch vụ và du lịch ở nhiều nước phát triển. Đối với Việt Nam, dù khái niệm KTĐ mới được quan tâm trong một số năm gần đây, việc nắm bắt xu thế này được kỳ vọng sẽ mở ra không gian phát triển kinh tế mới, đặc biệt trong lĩnh vực du lịch và dịch vụ. KTĐ được kỳ vọng tối đa hóa cơ hội kinh tế mới, nâng cao thu nhập và đời sống người dân, đồng thời kích thích sáng tạo các sản phẩm dịch vụ mới.

KTĐ trên thực tế bao trùm nhiều ngành dịch vụ đa dạng, trong đó nổi bật là các lĩnh vực: dịch vụ ăn uống (ẩm thực), vui chơi giải trí, du lịch (bao gồm lưu trú, tham quan), giao thông vận tải và mua sắm bán lẻ. Mỗi lĩnh vực đều đóng vai trò quan trọng trong hệ sinh thái KTĐ, cùng bổ trợ lẫn nhau nhằm tạo trải nghiệm trọn vẹn cho người dân và du khách sau khi màn đêm buông xuống.

Nhận thức được tiềm năng của KTĐ, Chính phủ Việt Nam đã sớm có định hướng phát triển mô hình này trên phạm vi cả nước, thực hiện thí điểm kéo dài thời gian hoạt động dịch vụ ban đêm (từ 18h đến 6h sáng) tại một số địa bàn du lịch trọng điểm có điều kiện thuận lợi tại 10 địa phương: Hà Nội, Quảng Ninh, Hải Phòng, TP. Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, Hội An, Thừa Thiên Huế, Cần Thơ, Đà Lạt và Phú Quốc. Đây đều là những đô thị lớn hoặc trung tâm du lịch, được kỳ vọng tiên phong triển khai mô hình KTĐ để đánh giá hiệu quả, trước khi nhân rộng ra các địa phương khác. Trên thực tế, các địa phương này đã có nhiều nỗ lực cụ thể hóa kế hoạch phát triển KTĐ, bước đầu hình thành những khu vực, dịch vụ về đêm nhằm thu hút du khách và tăng thời gian lưu trú của họ.

Ẩm thực và dịch vụ ăn uống về đêm

Đây là lĩnh vực sôi động nhất trong KTĐ, đáp ứng nhu cầu ăn uống, giao lưu của mọi người sau giờ làm việc. Tại các thành phố lớn, văn hóa ẩm thực đường phố ban đêm rất phát triển, với hàng loạt quán ăn mở muộn, gánh hàng rong, chợ đêm ẩm thực phục vụ thực khách đến tận khuya. Các phố ẩm thực chuyên kinh doanh đêm như Tống Duy Tân (Hà Nội), Vĩnh Khánh (TP. HCM), Chợ đêm Đà Lạt… luôn tấp nập người dân địa phương lẫn khách du lịch tìm đến thưởng thức đặc sản. Bên cạnh đó, sự xuất hiện của các chuỗi cửa hàng tiện lợi 24/24 (7-Eleven, Circle K, VinMart+) trong những năm gần đây đã góp phần làm phong phú thêm dịch vụ ăn uống ban đêm, cung cấp thực phẩm, đồ uống nhanh bất kể giờ giấc. Hiện nay, Việt Nam có khoảng 1.000 cửa hàng tiện lợi mở cửa suốt 24h trên cả nước, tập trung chủ yếu ở Hà Nội và TP. HCM, trở thành điểm mua sắm, ăn uống đêm quen thuộc của giới trẻ đô thị. Dịch vụ ẩm thực đêm không chỉ đáp ứng nhu cầu ăn tối muộn, mà còn tạo không gian giao lưu văn hóa ấm cúng (quán bia hơi, quán nướng vỉa hè…), qua đó giữ chân du khách và tăng chi tiêu của họ vào dịch vụ địa phương.

Hoạt động giải trí và văn hóa về đêm

Giải trí ban đêm là “linh hồn” của KTĐ, tạo ra sức hút cho những “thành phố không ngủ”. Lĩnh vực này bao gồm nhiều loại hình: từ quán bar, vũ trường, karaoke, câu lạc bộ đêm cho đến các rạp chiếu phim muộn, sân khấu ca nhạc, vở diễn nghệ thuật ban đêm phục vụ du khách. Tại Việt Nam, các tụ điểm giải trí tập trung đông ở các khu phố du lịch (như Tạ Hiện của Hà Nội, Bùi Viện ở TP. Hồ Chí Minh) và thường hoạt động sôi nổi đến khoảng nửa đêm. Tuy nhiên, do quy định pháp luật hiện hành giới hạn giờ mở cửa (ví dụ nhiều nơi yêu cầu đóng cửa trước 0h), nên lĩnh vực này chưa phát huy hết tiềm năng. Một số thành phố đã linh hoạt kéo dài giờ hoạt động giải trí ở khu vực trọng điểm (Hà Nội cho phép quán bar phố cổ mở đến 2h sáng cuối tuần), nhưng nhìn chung thị trường giải trí đêm vẫn còn bị bó hẹp. Bên cạnh đó, các chương trình văn hóa nghệ thuật về đêm dành cho khách du lịch ngày càng được chú trọng: nhiều đơn vị lữ hành phối hợp với điểm đến tổ chức tour nghe ca trù, xem múa rối, hát chèo ban đêm, hay các lễ hội ánh sáng, pháo hoa quy mô lớn diễn ra vào buổi tối (tiêu biểu như Lễ hội pháo hoa Đà Nẵng về đêm thu hút hàng vạn khán giả). Những hoạt động giải trí và sự kiện văn hóa đêm đặc sắc vừa giúp du khách có thêm lựa chọn trải nghiệm, vừa góp phần quảng bá giá trị văn hóa bản địa và gia tăng doanh thu cho ngành Du lịch Việt.

Du lịch và dịch vụ lưu trú về đêm

Du lịch đêm gắn liền với việc kéo dài thời gian lưu trú và chi tiêu của du khách tại điểm đến. Nếu ban ngày du khách tham quan, vui chơi là chính, thì ban đêm là thời gian để họ nghỉ ngơi kết hợp khám phá đời sống địa phương, do đó các sản phẩm du lịch đêm hấp dẫn sẽ giữ chân du khách qua đêm nhiều hơn. Hiện nay, ngành Du lịch Việt Nam đã bắt đầu phát triển các tour tham quan ban đêm tại di tích và đô thị cổ, mở cửa các điểm tham quan ngoài giờ (như Đại Nội Huế về đêm, phố cổ Hội An thắp đèn lồng sau 18h), cũng như phát triển chợ đêm du lịch ở hầu hết các thành phố. Những sản phẩm này nhằm mục đích tăng chi tiêu của khách vào buổi tối (mua sắm đồ lưu niệm, ăn uống, giải trí) thay vì để dòng tiền chảy sang các dịch vụ không chính thức. Thống kê cho thấy các dịch vụ du lịch từ 18h tối đến 6h sáng hôm sau mới là nguồn thu lớn nhất, chiếm tới khoảng 70% doanh thu dịch vụ du lịch, trong khi các sản phẩm ban ngày (7h-17h) chỉ mang lại 30% doanh thu. Như vậy, tiềm năng doanh thu du lịch ban đêm rất cao, nhưng Việt Nam hiện vẫn chưa khai thác được nhiều. Hệ quả là nhiều du khách quốc tế phàn nàn sau 9-10h đêm ở các thành phố lớn rất ít chỗ chơi, thiếu hoạt động hấp dẫn để trải nghiệm, dẫn đến việc họ rời đi sớm hoặc không quay lại lần sau.

Ngược lại, những sự kiện du lịch về đêm được đầu tư tốt đã chứng minh hiệu quả rõ rệt: ví dụ, giải chạy Marathon đêm Đà Nẵng 2024 thu hút trên 8.000 người tham gia, trong đó hơn 75% vận động viên ở lại thành phố từ 2 đêm trở lên, giúp công suất khách sạn tăng thêm 15-25%; nhiều nhà hàng, quán cà phê, dịch vụ vận chuyển cũng ghi nhận doanh thu tăng 20-40% nhờ sự kiện này. Tương tự, các sự kiện chạy đêm ở TP. Hồ Chí Minh và Hà Nội cũng tạo hiệu ứng tích cực, thúc đẩy tiêu dùng ban đêm và quảng bá hình ảnh điểm đến năng động. Điều này cho thấy nếu biết khai thác du lịch đêm, các địa phương có thể tăng đáng kể doanh thu du lịch và tạo điểm nhấn cạnh tranh so với các thị trường khác.

Giao thông vận tải ban đêm

Giao thông vận tải là huyết mạch để KTĐ vận hành hiệu quả, đảm bảo người dân và du khách di chuyển an toàn, thuận tiện sau giờ muộn. Hiện tại, phương tiện di chuyển phổ biến về đêm vẫn chủ yếu là taxi, xe công nghệ (Grab, Be…) và phương tiện cá nhân, do hầu hết hệ thống xe buýt công cộng chưa phục vụ sau 23h. Một số thành phố đã thí điểm kéo dài tuyến buýt đêm (như TP. Hồ Chí Minh từng mở tuyến buýt 24h tới sân bay), nhưng phạm vi còn hạn chế.

Để hỗ trợ KTĐ, các đô thị đang chú ý hơn đến việc phát triển dịch vụ vận tải đêm, như: Đà Nẵng tăng cường xe buýt đêm và taxi phục vụ du khách sau sự kiện pháo hoa; Hà Nội cũng nghiên cứu mở thêm tuyến buýt sau nửa đêm kết nối khu vực phố cổ, hồ Hoàn Kiếm. Bên cạnh đó, nhu cầu di chuyển liên tỉnh ban đêm cũng tăng (nhiều chuyến bay, chuyến tàu khởi hành lúc rạng sáng hoặc đêm muộn), đòi hỏi sự phối hợp giữa vận tải đô thị và vận tải du lịch. Hạ tầng giao thông đêm còn bao hàm cả việc tổ chức bãi đỗ xe và lối đi bộ an toàn tại các khu vực tập trung đông người vào ban đêm. Một thách thức hiện nay là dịch vụ công cộng về đêm còn thiếu – ví dụ, bãi giữ xe qua đêm hay hệ thống chiếu sáng, biển chỉ dẫn về đêm ở nhiều nơi chưa đáp ứng nhu cầu, gây khó khăn cho du khách tiếp cận các khu vui chơi đêm. Do đó, phát triển KTĐ phải song hành với nâng cấp dịch vụ vận tải và giao thông đô thị ban đêm (mở rộng khung giờ hoạt động, đảm bảo an ninh cho hành khách, bố trí phương tiện vận tải công cộng hợp lý) để tạo môi trường thuận tiện và an toàn cho mọi người tham gia các hoạt động ban đêm.

Mua sắm và bán lẻ vào ban đêm

Hoạt động mua sắm, bán lẻ về đêm là mảng không thể thiếu trong bức tranh KTĐ, đặc biệt hấp dẫn du khách và giới trẻ. Vào buổi tối, sau khi vui chơi giải trí, du khách thường có nhu cầu dạo chợ đêm mua quà lưu niệm, đồ thủ công mỹ nghệ hoặc trải nghiệm không khí mua sắm địa phương. Hiện nay, hầu hết các điểm du lịch nổi tiếng đều tổ chức chợ đêm (chợ đêm Phú Quốc, chợ đêm Đà Lạt, chợ đêm Hà Nội phố cổ, chợ đêm Sơn Trà Đà Nẵng…), tạo thành sản phẩm du lịch đêm đặc trưng. Tuy nhiên, quy mô các chợ đêm này đa phần còn nhỏ, thời gian hoạt động chưa dài và mặt hàng chưa thật sự đa dạng. Ngoài chợ đêm, tại các đô thị lớn còn có những trung tâm thương mại kéo dài giờ mở cửa đến 22h hoặc muộn hơn vào dịp cuối tuần để phục vụ khách mua sắm sau giờ làm. Một xu hướng khác là thương mại điện tử và dịch vụ giao hàng hoạt động 24/7, cho phép người tiêu dùng mua sắm trực tuyến vào bất kỳ giờ nào trong ngày. Điều này mở ra kênh bán lẻ về đêm thuận tiện, nhất là với giới văn phòng bận rộn ban ngày. Song hành với đó, sự hiện diện của các cửa hàng tiện lợi 24h cũng là một phần của bán lẻ đêm, cung ứng từ thực phẩm, đồ dùng sinh hoạt đến các dịch vụ thanh toán, nạp tiền điện thoại… bất kể thời gian. Nhìn chung, lĩnh vực bán lẻ ban đêm ở Việt Nam vẫn còn dư địa phát triển rất lớn, cần thêm những mô hình sáng tạo (như phố mua sắm đêm chuyên đề, trung tâm outlet mở ban đêm, v.v.) để khuyến khích du khách chi tiêu nhiều hơn khi đi du lịch.

GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG KINH TẾ ĐÊM

KTĐ giúp tăng doanh thu, tạo việc làm và làm phong phú thêm trải nghiệm du lịch, đồng thời góp phần quảng bá văn hóa địa phương. Với tiềm năng sẵn có về du lịch và nguồn lực lao động dồi dào, Việt Nam có nhiều hứa hẹn khả quan và lợi thế để kinh tế đêm phát triển bền vững và sẽ tạo ra động lực mới cho phát triển kinh tế – xã hội. Muốn vậy, cần giải quyết theo hướng:

Thứ nhất, xây dựng quan hệ đối tác chiến lược giữa các lĩnh vực nhằm bảo đảm sự phát triển đồng bộ, cần có một kế hoạch quy hoạch KTĐ tổng thể với tầm nhìn dài hạn, trong đó xác định rõ các khu vực tiềm năng để phát triển, loại hình dịch vụ phù hợp với từng khu vực để bảo đảm tính hiệu quả, phù hợp với đặc điểm của từng vùng, như: khu vực thương mại, văn hóa, giải trí, , các tiêu chuẩn an ninh, an toàn cho du khách như phố đi bộ, chợ đêm, hay khu vui chơi, bảo đảm tập trung các dịch vụ và an toàn cho du khách. Nâng cao phúc lợi của người dân để có cuộc sống trải nghiệm KTĐ hài lòng hơn. Hạ tầng kỹ thuật cũng đóng vai trò rất quan trọng, đặc biệt là hệ thống chiếu sáng, vệ sinh và các dịch vụ hỗ trợ, như: bãi đỗ xe và các điểm thu gom rác thải để bảo vệ môi trường. Chính quyền địa phương cần có chính sách hỗ trợ rõ ràng, nhằm khuyến khích các doanh nghiệp đầu tư vào KTĐ mà không gặp phải trở ngại về thủ tục hành chính.

Thứ hai, thu hút những người tạo ra giá trị tư duy đổi mới sáng tạo. Để nâng cao sức hấp dẫn về các sản phẩm dịch vụ của KTĐ. Cần tăng cường các dịch vụ giải trí và văn hóa như phát triển các chương trình biểu diễn nghệ thuật, lễ hội ánh sáng, các sự kiện văn hóa độc đáo để thu hút du khách đến tham gia và trải nghiệm ban đêm. Xây dựng các chiến dịch quảng bá quy mô, thu hút du khách trong và ngoài nước đến trải nghiệm KTĐ Việt Nam, nhấn mạnh vào các giá trị văn hóa độc đáo và điểm đến hấp dẫn.

Thứ ba, quy hoạch KTĐ đòi hỏi sự tham gia của nhiều bên liên quan, bao gồm: chính quyền địa phương, doanh nghiệp, cộng đồng dân cư và các tổ chức văn hóa. Mối quan hệ này sẽ là nền tảng để gắn kết các nguồn lực và tạo nên một môi trường KTĐ phát triển đồng bộ, bền vững; đồng thời, đem lại những trải nghiệm phong phú cho người dân và du khách.

KẾT LUẬN

Phát triển KTĐ hiện đang là chủ đề đang được quan tâm vì tính 2 mặt của mô hình này đối với phát triển tổng thể kinh tế - xã hội của một quốc gia. Một mặt, KTĐ đang dần được coi là một động lực tăng trưởng kinh tế mới thông qua thúc đẩy phát triển nhiều ngành nghề kinh doanh mới, tạo ra nhiều việc làm cho xã hội, tăng thu nhập cho một bộ phận dân cư, đóng góp vào ngân sách nhà nước và địa phương,… KTĐ giúp kéo dài hoạt động kinh tế, nâng cao hiệu suất sử dụng cơ sở vật chất, phát huy giá trị văn hóa và đặc biệt kéo dài thời gian lưu trú của khách du lịch. Thực tiễn thế giới cho thấy, một số nước đã đo lường được mức độ đóng góp của KTĐ đối với phát triển kinh tế - xã hội quốc gia. Mặt khác, phát triển KTĐ cũng kéo theo nhiều hệ lụy tiêu cực như gia tăng các loại tội phạm và kéo theo những tệ nạn xã hội phổ biến (như: mại dâm, ma túy, cờ bạc…), nếu không được quy hoạch và quản lý tốt.

(*) Nghiên cứu được thực hiện trước thời điểm sắp xếp đơn vị hành chính cấp tỉnh theo Nghị quyết số 202/2025/QH15.

Tài liệu tham khảo:

1. Lưu Thanh Tâm (2020). Phát triển kinh tế ban đêm tại các thành phố của Việt Nam, https://tapchicongthuong.vn/phat-trien-kinh-te-ban-dem-tai-cac-thanh-pho-cua-viet-nam-68978.htm

2. Nguyễn Thị Thu Trang (2020). Phát triển kinh tế ban đêm, kinh nghiệm quốc tế và một số đề xuất đối với Việt Nam, Cổng thông tin điện tử Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính.

3. Phạm Hồng Long (2020). Phát triển kinh tế đêm toàn diện với thực, trú, hành, lạc, https://baodautu.vn/longform-pgsts-pham-hong-long-phat-trien-kinh-te-dem-toan-dien-voi-thuc-tru-hanh-lac-y-m122419.html

4. Tạ Minh Thảo (2019). Kinh nghiệm phát triển kinh tế ban đêm và bài học cho Việt Nam, https://ciem.org.vn/tin-tuc/6649/kinh-nghiem-phat-trien-kinh-te-ban-dem-va-bai-hoc-cho-viet-nam?newsgroup=Th%C3%B4ng%20tin%20chuy%C3%AAn%20%C4%91%E1%BB%81

5. Trịnh Thị Thanh Thủy (2019). Kinh tế đêm ở một số quốc gia và hàm ý chính sách cho Việt Nam, Tạp chí nghiên cứu công nghiệp và thương mại, Số 41, T10/2019

6. Vũ Hoàng Duy (2020). Chính sách phát triển kinh tế ban đêm tại Hà Nội, đề tài nghiên cứu khoa học.

7.World Bank (2019). Phát triển du lịch tại Việt Nam - Nhìn lại từ điểm tới hạn - xu hướng, thách thức và ưu tiên chính sách cho ngành du lịch Việt Nam