Ngày xưa, học sinh không dùng ba lô mà chỉ có một sợi dây vải hoặc dây da để buộc sách lại cho gọn.
"Trông giống như một chiếc thắt lưng ôm trọn đống sách, giúp việc mang vác đỡ vất vả hơn, dụng cụ đơn giản này tồn tại suốt nhiều thập kỷ" - tác giả Elizabeth King viết trong bài "Lược sử của ba lô hiện đại" đăng trên tạp chí Time. Ai đã từng xem loạt phim The Get Down lấy bối cảnh những năm 1970 có thể bắt gặp hình ảnh nhân vật Ezekiel dùng loại dây buộc này cắp sách đến trường.
Đến trường với sách vở buộc trong dây. Ảnh cắt từ phim The Get Down
Đến năm 1938, khi công ty Gerry Outdoors cho ra đời chiếc ba lô đầu tiên có khóa kéo, nó vẫn chỉ được dùng cho dân leo núi, cắm trại hay đi rừng. Từ thập niên 1930 đến 1960, một số học sinh bắt đầu chuyển sang dùng túi vải hoặc túi da một quai - loại túi giống như cặp xách nhỏ, thường được gọi là satchel. Có người còn dùng cặp da hình vuông có khóa gài để đeo sau lưng.
Dù vậy, cho tới năm 1972, phần lớn học sinh vẫn "không còn lựa chọn nào khác ngoài việc xách sách vở bằng tay. Có người buộc dây quanh chúng, có người ôm chặt vào ngực mà đi phải dùng dây buộc hoặc ôm sách vở bằng tay" - Skip Yowell, người bán hàng đầu tiên của hãng ba lô JanSport, viết trong cuốn The Hippie Guide to Climbing the Corporate Ladder and Other Mountains.
Trong bài viết tưởng nhớ ông, The New York Times nhấn mạnh "sáng kiến mang tính biểu tượng" của McCory, tức chiếc ba lô nhẹ, đã "làm thay đổi đời sống học đường của hàng triệu học sinh".
Theo bài báo, cũng như cà phê Starbucks và giày chạy bộ Nike, ba lô JanSport ra đời từ những ngày sôi động, đầy sáng tạo của phong trào phản văn hóa những năm 1960 và 1970 ở vùng Tây Bắc Thái Bình Dương.
McCory đã lấy một sản phẩm có sẵn - loại ba lô nhẹ, không khung, dùng cho những chuyến leo núi ngắn - rồi thêm đáy gia cố, khóa kéo ni lông và vài chỉnh sửa khác để biến nó thành vật dụng thân thiện với sinh viên.
Ông quyết định giữ lại miếng da vốn được thiết kế để buộc gậy leo núi vào túi ở mặt sau, vì nghĩ biết đâu ai đó sẽ muốn móc thêm một chiếc ô. Ngày nay, miếng da ấy, dù hiếm khi được dùng tới, đã trở thành chi tiết nhận diện đặc trưng của ba lô JanSport.
Đến giữa thập niên 1980, ba lô JanSport đã trở nên phổ biến ở cả các trường trung học. Nhiều công ty khác cũng tham gia phân khúc sản phẩm mới, song "với hàng triệu học sinh, JanSport đã trở thành đồng nghĩa với trường học".
Cây bút Ian Bogost của tờ The Atlantic giải thích thêm ấy là vì những bậc cha mẹ thế hệ Baby Boomers đã truyền lại chiếc ba lô thời sinh viên cho con cái, biến nó thành vật dụng phổ biến ở mọi cấp học.
Như nhiều vật dụng bình thường vẫn không ngừng biến đổi và ý nghĩa của chúng cũng thay đổi theo, ba lô học sinh không chỉ đáp ứng mỗi nhu cầu mang sách vở nhẹ nhàng hơn.
Bước sang thời đại công nghệ lên ngôi, khi học sinh ngày càng ít mang sách vở mà chuyển sang dùng máy tính bảng, laptop hay smartphone, chiếc ba lô lại một lần nữa được tái thiết kế.
Các hãng ba lô sáng tạo ra những mẫu nhỏ gọn, mỏng nhẹ, có ngăn chuyên dụng cho thiết bị điện tử. Một số phụ kiện mới thậm chí đang thay thế luôn cả ba lô truyền thống, như mẫu Digital Burrito của JanSport, dành cho học sinh không còn mang sách mà chỉ cần chỗ đựng các thiết bị số.
Thế là ba lô giờ đây tượng trưng cho sự tiện lợi và sức mạnh của công nghệ. "Từ một sợi dây buộc sách thô sơ đến chiếc ba lô thời trang tiện dụng, và giờ đây là công cụ chứa những thiết bị thời đại số - hành trình phát triển của ba lô học sinh cho thấy nó không chỉ là thứ để mang đồ. Nó còn phản ánh sự thay đổi trong cách học, cách sống và cả kỳ vọng của xã hội đối với thế hệ học sinh ngày nay" - Elizabeth King chốt lại trong bài viết cho Time.
Thế nhưng, chuyện ba lô nhẹ hơn có vẻ chỉ dành cho các cấp học lớn. Còn đối với các cấp học nhỏ, mọi chuyện có vẻ ‘cải lùi’ khi các em không chỉ mang sách vở mà còn phải vác thêm laptop, nhạc cụ, dụng cụ thể thao... Điều này khiến trọng lượng ba lô tăng lên đáng kể.
Tại Nhật, mỗi sáng và chiều, cảnh tượng quen thuộc lại diễn ra: những đứa trẻ nhỏ xíu, mới 6-7 tuổi, gò lưng cõng chiếc ba lô da nặng trĩu, lê bước đến trường. Giữa vẻ ngoài dễ thương và truyền thống lâu đời ấy, ngày càng có nhiều học sinh lên tiếng: "Cặp quá nặng, con đau lưng!".
Học sinh đeo chiếc ba lô randoseru truyền thống đợi xe buýt ở Tokyo. Ảnh: Charly Triballeau/AFP
Theo báo Yomiuri Shimbun, trung bình một chiếc ba lô truyền thống của Nhật có tên gọi randoseru có thể nặng 4,28kg khi được nhồi đủ sách vở và đồ dùng. Đây là con số năm 2023, tăng đáng kể so với 3,97kg năm 2022. Một số học sinh phải mang cặp nặng tới 10kg - tương đương 1/3 trọng lượng cơ thể của các em!
Trong khi đó, theo khuyến nghị chính thức từ Viện hàn lâm Nhi khoa Mỹ (AAP) dành cho học sinh mọi lứa tuổi, trọng lượng ba lô không nên vượt quá 10% trọng lượng cơ thể. Rõ ràng, hiếm có đứa trẻ châu Á 6-7 tuổi nào nặng đến 39-40kg để chiếc cặp hơn 4kg được coi là "hợp chuẩn".
Yomiuri Shimbun trích một khảo sát thực hiện trên 1.200 học sinh Nhật từ lớp 1 đến lớp 3 và phụ huynh của các em, kết quả cho thấy có đến 93% học sinh và 90% phụ huynh cho rằng cặp quá nặng. Đáng lo ngại nhất, 1/4 số học sinh than bị đau vai hoặc đau lưng và 65% muốn được đổi sang loại cặp nhẹ hơn.
Từ một vật dụng được thiết kế to và chắc chắn để lớn lên cùng trẻ lúc ban đầu, nay chính sự bền vững ấy lại khiến lưng trẻ gánh chịu bao áp lực. Đây cũng là vấn đề bác sĩ nhi khoa Gabriella Dauer đến từ Florida (Mỹ) lo ngại ngay khi năm học mới 2025-2026 chỉ vừa mới bắt đầu.
"Nếu con bạn phàn nàn về ba lô của chúng, hãy thử tự mình xách ba lô của con hoặc yêu cầu trẻ cầm những vật nhẹ hơn như hộp đựng thức ăn trưa hoặc chai nước bằng quai xách. Nếu trẻ bị đau lưng đến mức tỉnh giấc giữa đêm, đó là dấu hiệu nghiêm trọng, cần đưa đi khám ngay" - bác sĩ Dauer cảnh báo trong một video TikTok.
Cả Jasti và Dauer đều đồng tình khuyên bậc phụ huynh nên chọn ba lô có quai đeo to, dày và có đệm lưng, kèm dây đeo ngực hoặc dây bụng để phân tán lực đều. Dặn trẻ luôn đeo cả hai quai, tránh đeo lệch một bên. Ba lô nên vừa với lưng trẻ, không rộng hơn vai hay dài quá eo.
Trọng lượng ba lô không nên vượt quá 10-15% trọng lượng cơ thể trẻ. Khi sắp xếp đồ, nên đặt vật nặng sát phần lưng. Nếu phải mang theo nhạc cụ hay thiết bị thể thao, nên chọn ba lô kéo thay vì đeo vai.
Ngoài ra, nhà trường cũng có thể hỗ trợ bằng cách cho phép học sinh để sách vở ở lớp thay vì mang về mỗi ngày.
Những chiếc ba lô, cặp chống gù đã trở thành mặt hàng bán chạy.
Tại nhà sách Phương Nam (phường Phú Thọ, TP.HCM), nhiều loại cặp chống gù lưng được bày bán với giá từ 1 - 2,6 triệu đồng/chiếc.
Nhìn bên ngoài, những chiếc ba lô, cặp chống gù lưng không khác mấy so với cặp thường, có chất liệu khá nhẹ, chống thấm nước, đa số thiết kế đơn giản để giảm tối đa trọng lượng của cặp, phần cặp tiếp xúc với lưng trẻ được thiết kế cứng để lưng trẻ không dễ bị cong xuống khi mang trọng lượng nặng trên vai.
Hai em học sinh tiểu học chọn cặp ở một nhà sách. Ảnh: MỸ DUNG
Bà Phạm Thị Hóa, phó tổng giám đốc Công ty cổ phần Phát hành sách TP.HCM (Fahasa), cho biết: có hơn 20 thương hiệu cặp chống gù, trong đó có cả hàng Việt Nam với giá từ 600.000 đến 1 triệu đồng mỗi chiếc. Những loại cặp nhập khẩu có giá gấp đôi, từ trên 1 triệu đến 2,6 triệu đồng/chiếc.
Mặc dù giá cao nhưng theo bà Hóa, hai năm gần đây, ba lô chống gù lưng là một trong những mặt hàng bán chạy nhất trong hệ thống Fahasha.
Cô Thanh cho biết chiếc cặp của học sinh những năm thập niên 1980, 1990, 2000 thường chỉ có hai ngăn, có tay xách, cặp nào tốt mới có dây đeo quàng qua vai, không có thiết kế riêng cho nam và nữ.
Cặp chỉ có hai ngăn. Một ngăn nhỏ để bút, thước..., ngăn lớn để sách vở, bảng con. Những hôm phải mang nhiều sách vở, học sinh xách cặp thì người sẽ bị kéo lệch sang một bên, lâu dần sẽ thành tật lệch vai, ảnh hưởng đến sức khỏe sau này.
Theo TS Nguyễn Kim Dung, nguyên phó viện trưởng Viện nghiên cứu giáo dục (ĐH Sư phạm TP.HCM), dù ở thời nay hay thời xưa, chiếc 
Đau lưng và các vấn đề về cột sống ngày càng phổ biến ở trẻ em trong độ tuổi đến trường.
Tại Thái Lan, theo tường thuật của Thai PBS World, ngay khi năm học 2025-2026 bắt đầu, vẫn dễ bắt gặp cảnh tượng những đứa trẻ nhỏ bé đi lại khó nhọc, bị đè nặng bởi chiếc ba lô.
Theo bác sĩ Adisak Plitponkarnpim, giám đốc Viện quốc gia phát triển trẻ em và gia đình thuộc Đại học Mahidol, mang một chiếc ba lô quá nặng trong thời gian dài và sử dụng sai cách có thể gây hại cho sức khỏe và sự phát triển của trẻ.
"Trọng lượng của chiếc ba lô không chỉ ảnh hưởng đến cơ và gân, mà còn đến cả thần kinh và khớp. Nó cũng gây hại cho lưng, cột sống, cổ, vai, cánh tay và bàn tay. Một chiếc ba lô nặng phá hỏng tư thế của trẻ" - ông nói với Thai PBS World.
Theo hướng dẫn chung, trọng lượng ba lô sách của trẻ không nên vượt quá 10 - 20% trọng lượng cơ thể. Tuy nhiên, bác sĩ Adisak khuyến nghị giới hạn tối đa chỉ nên là 10% để tránh những tác động bất lợi. "Ví dụ, nếu trẻ nặng 20 kg thì ba lô không nên nặng quá 2 kg" - ông nói.
Trên thực tế, hầu hết học sinh đều mang ba lô nặng hơn nhiều so với mức khuyến nghị. Một nghiên cứu ở Thái Lan cho thấy khoảng 30% học sinh lớp 1 và lớp 2 mang ba lô vượt quá 15% trọng lượng cơ thể, có nguy cơ gây ra vấn đề sức khỏe. Học sinh lớp 2 và lớp 3 là nhóm bị ảnh hưởng nhiều nhất do ba lô quá tải.
Yada có con gái 7 tuổi, nặng 19 kg. Ngày nào bé cũng phải mang một chiếc ba lô to đi học, dù đã để lại một số sách vở và đồ dùng trong ngăn bàn tại trường. "Ba lô bị quá tải bởi số lượng sách giáo khoa và vở bài tập.
Thêm bình nước và đồ dùng học tập lại càng nặng hơn. Tôi lo con có thể vấp ngã trên cầu thang vì chiếc ba lô quá nặng" - người mẹ than. Yada ước tính chiếc ba lô của con nặng khoảng 3 kg, vượt quá khuyến nghị 10% trọng lượng cơ thể.
Trước ngày thi, con gái chị phải mang đầy đủ sách vở ôn tập, chiếc ba lô lúc đó nặng tới 7kg, cao hơn nhiều so với giới hạn cho phép. "Con tôi thường than phiền rằng ba lô quá nặng. Tôi luôn kiểm tra để con chỉ mang theo những gì cần thiết và hỏi xem con có chịu nổi sức nặng đó không" - Yada nói.
Vì con gái mới học lớp 2, Yada lo chiếc ba lô nặng có thể ảnh hưởng đến tư thế và sự phát triển của bé. Cô không lo thừa. Theo bác sĩ Adisak, mang ba lô quá nặng có thể gây tác động lâu dài đến sức khỏe của trẻ.
Cụ thể, đau lưng thời thơ ấu làm tăng nguy cơ mắc chứng đau lưng mãn tính ở tuổi trưởng thành và cũng có thể dẫn đến các rối loạn cơ - xương, bao gồm cả vẹo cột sống, gây tổn thương vĩnh viễn cho cột sống. "Điều khiến chúng tôi lo ngại nhất về ba lô quá nặng chính là các vấn đề lưng kéo dài có thể ảnh hưởng đến cả cuộc đời của trẻ" - ông nói.
Một phụ huynh khác, Judy, luôn giúp con gái 9 tuổi sắp xếp ba lô và để con dùng các ngăn khác nhau để phân bổ trọng lượng đồng đều, tránh hỏng tư thế. "Nếu con thấy ba lô quá nặng, tôi cho bé mang thêm một túi nhỏ xách tay" - Judy chia sẻ, đồng thời kêu gọi nhà trường khuyến khích học sinh tận dụng ngăn bàn để giảm tải.
May mắn hơn, trường tiểu học của con trai anh Paiboon cho phép dùng ba lô dạng kéo, có tay kéo và bánh xe, giảm gánh nặng cho lưng và vai.
Paiboon nói giáo viên ở trường luôn kiểm tra trọng lượng ba lô của học sinh và chỉ cho mang về nhà sách bài tập cùng đồ dùng cần thiết.
"Trong ba lô của con tôi chỉ có ba cuốn sách nhỏ, thêm hộp cơm và bình nước. Con để hầu hết đồ dùng trong tủ ở trường" - anh nói. Mọi thứ thật hoàn hảo, đơn giản vì đây là một trường tư thục "đặc biệt chú trọng hoạt động ngoại khóa", chứ không phải trường công.
Lời khuyên chung của các chuyên gia là phụ huynh nên chọn cho con ba lô chất liệu nhẹ, dây đeo vai dày, có dây ngực và dây đai hông để phân bổ trọng lượng. Khi đeo, ba lô cần được chỉnh vừa vặn, nằm cao hơn eo khoảng 5cm.
Nên xếp đồ hợp lý, đặt vật nặng sát lưng và tận dụng các ngăn nhỏ để chia đều trọng lượng. Trẻ phải đeo cả hai quai vai, đặc biệt trong những ngày mang nhiều sách, để hình thành thói quen tư thế đúng từ sớm.
