"Rốn lũ" Tân Hóa, huyện Minh Hóa (Quảng Bình cũ), nay là xã Kim Phú, tỉnh Quảng Trị, được ví như một chiếc "túi nước" khổng lồ. Địa hình trũng thấp, ba bề núi cao khiến mọi dòng nước đổ về đều dồn vào khu vực này, trong khi lối thoát duy nhất chỉ là một hang núi hẹp, khiến nước không thể rút nhanh.
Từ tháng 9-11 hằng năm, nơi đây liên tục hứng chịu các đợt lũ lớn; vào đỉnh lũ, mực nước có thể dâng tới 12m.
Tân Hóa mùa lũ. Ảnh: Oxalis
Đến nay, bà Trương Thị Anh Đào (75 tuổi), thôn 2 Yên Thọ, xã Tân Hóa (cũ), vẫn nhớ như in trận lũ lịch sử năm 2010. "Nước dâng nhanh lắm. Gia đình tôi chỉ kịp đưa đồ đạc lên chạn rồi mặc áo mưa chạy lên núi trú ẩn. Nước dâng ngập nóc nhà, nhấn chìm cả cột điện. Người thì an toàn nhưng tài sản mất trắng", bà Đào kể.
Căn nhà nổi của gia đình bà Trương Thị Anh Đào chịu được trọng tải khoảng 5 tấn. Ảnh: H. Sâm
Cả làng mạc, nhà cửa đều ngập chìm trong biển nước; bao nhiêu vốn liếng, của cải đều bị cuốn trôi theo dòng lũ. Nhìn tài sản tích góp cả đời mất trắng, người dân buộc phải tính đến chuyện sống chung với lũ và những ngôi nhà phao cũng ra đời từ năm 2011.
Ban đầu, nhà phao chỉ là những chiếc bè ghép từ các thanh gỗ, độ an toàn thấp. Đến đầu năm 2014, dự án Nhà Chống Lũ bắt đầu triển khai, hỗ trợ kỹ thuật và vật liệu nhằm chuẩn hóa và nhân rộng mô hình nhà phao trong toàn xã.
Từ năm 2014 về sau, các dạng nhà phao được cải tiến. Đến nay, khung nhà được làm bằng thép (inox) để giảm trọng lượng và tăng độ bền; sàn và tường bao lát ván gỗ, còn vách và mái lợp tôn kẽm hoặc tôn cách nhiệt.
Quan trọng nhất là hệ thống phao nổi: các thùng phuy sắt rỗng hoặc can nhựa lớn được đan kết dưới gầm sàn, tạo lực nổi giúp toàn bộ căn nhà nâng lên theo mực nước lũ.
Xung quanh ngôi nhà là hệ thống neo giữ cố định bằng các cột định hướng, cho phép nhà trượt lên xuống theo mực nước. Ảnh: H. Sâm
Xung quanh ngôi nhà là hệ thống neo giữ để đảm bảo nhà không bị cuốn trôi theo dòng nước, được cố định bằng các cột trụ (cột định hướng) hoặc dây neo. Mô hình này hoạt động theo cơ chế trượt lên xuống theo cột/dây neo cố định.
Trải qua các trận lũ lớn năm 2016, 2019, 2020, 2024, những ngôi nhà phao đã minh chứng hiệu quả rất rõ rệt, bảo vệ tính mạng, tài sản cho người dân.
Là một trong những hộ đầu tiên ở Tân Hóa (cũ) làm nhà phao, bà Đào cho biết: "Chúng tôi dựng căn nhà này để bán hàng tạp hóa. Dưới nhà có 50 thùng phuy, chịu được trọng tải khoảng 5 tấn. Nước lên thì nhà nổi, nước rút nhà cũng từ từ hạ xuống; nhiều khi ở trong nhà suốt mùa lũ cũng không hay nước đang lên hay xuống".
Cạnh quán tạp hóa của gia đình bà Đào là quán cắt tóc, gội đầu của chị Thái Thị Bé. Chị Bé vừa làm căn nhà nổi khoảng 24m2 với chi phí hơn 80 triệu đồng.
Quán cắt tóc của chị Bé cũng được làm trên nhà phao. Ảnh: H. Sâm
“Trước đây, tôi làm quán trong nhà mẹ đẻ, mỗi mùa lụt bão phải dọn rất mệt, có khi còn bị hư hỏng đồ. Nay làm trên nhà phao thì yên tâm rồi”, chị Bé bày tỏ.
Hiện xã Kim Phú có hơn 620 nhà phao (chủ yếu ở khu vực Tân Hóa cũ), với diện tích dao động từ loại nhỏ khoảng 14m2 đến loại lớn hơn 60m2. Những căn nhà này được thiết kế không khác nhà ở thông thường, có đủ phòng ngủ, phòng khách và bếp. Nhờ đó, người dân có thể sinh hoạt bình thường từ ngày thường đến mùa lũ; nhà phao còn được dùng làm kho hoặc nơi dự trữ lương thực.
Một số nhà phao được trang bị thêm máy lọc nước và bình năng lượng mặt trời, bảo đảm người dân vẫn có nước sạch và điện thắp sáng trong thời gian bị cô lập.
Một ngôi nhà phao ở thôn 2 Yên Thọ, xã Kim Phú. Ảnh: H. Sâm
“Sự khác biệt ở Tân Hóa (cũ) là dù ngập lụt nhưng nước khá yên bình, không có sóng lớn, nên người dân có thể sống bình thản trên những căn nhà nổi và di chuyển an toàn bằng thuyền nhỏ.
Trong những năm qua, người dân Tân Hóa (cũ) đã thích ứng với lũ lụt; nhờ có nhà phao chống lũ, mọi sinh hoạt gần như trở lại bình thường. Những người từ địa phương khác khi đến đây đều phải thốt lên: ‘Ở đây đi đâu cũng thấy nhà’”, ông Trương Thanh Duẫn, nguyên Chủ tịch UBND xã Tân Hóa (cũ), chia sẻ.
Bên trong nhà phao những ngày bình thường. Ảnh: H. Sâm
Theo ông Duẫn, người lạ nhận xét như vậy là vì ở đây, ngoài ngôi nhà chính để ở, mỗi hộ đều có ít nhất một nhà phao. Có hộ làm 2-3 nhà phao, một căn để đồ đạc, căn dự trữ lương thực, căn nhốt gia súc, gia cầm khi lũ về. Nhiều nhà phao còn được thiết kế đẹp mắt, có thể trở thành homestay đón khách du lịch, nên tổng số lượng nhà khá nhiều.
Từ một làng quê nghèo, thường xuyên chịu mưa lũ và chật vật mưu sinh trong những lèn núi đá vôi, những ngôi nhà phao đã cùng người dân bắt đầu tham gia vào hoạt động du lịch. Các sản phẩm du lịch thích ứng với thời tiết mang lại việc làm và nguồn thu nhập ổn định cho người dân địa phương.
Người dân sinh hoạt trên nhà phao trong những ngày mưa lũ. Ảnh: Oxalis
Theo một cán bộ có nhiều năm gắn bó với vùng này, nhà phao là một giải pháp sinh tồn vô cùng sáng tạo và hiệu quả mà người dân đã áp dụng. Những ngôi nhà này thực sự trở thành "cứu tinh", giúp bảo toàn tính mạng và tài sản cho người dân Tân Hóa (cũ) mỗi mùa mưa lũ. Khi nước lũ dâng, cả làng nổi theo, người dân vẫn bình thản sinh hoạt trên những ngôi nhà phao.
