Bản đồ mô phỏng dự án đường ống dẫn khí đốt Nord Stream 2 (màu cam) (Ảnh: Aljazeera).
Cuộc xung đột Nga - Ukraine, từ năm 2022 đến nay, không chỉ là một vấn đề quân sự mà còn là tâm điểm của các cuộc chiến kinh tế và năng lượng toàn cầu. Trong bối cảnh đó, đường ống dẫn khí đốt Nord Stream 2, dự án từng được xem là biểu tượng của mối quan hệ kinh tế Nga - Đức, đã trở thành công cụ địa chính trị quan trọng.
Theo RIA Novosti, Liên minh châu Âu (EU), với sự dẫn dắt của các lãnh đạo như Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen, nhiều lần cảnh báo áp đặt các biện pháp trừng phạt mới đối với Nord Stream 2 để gây áp lực buộc Nga đàm phán lệnh ngừng bắn ở Ukraine.
Giới chuyên gia cho rằng, mục đích của các lệnh trừng phạt không chỉ giới hạn ở việc cắt đứt nguồn cung khí đốt từ Nga hay thúc đẩy hòa bình mà còn mang nhiều ý nghĩa chiến lược khác. Tuy nhiên, thực tế cho thấy các biện pháp trừng phạt này có vẻ không còn mang lại hiệu quả như kỳ vọng đối với Nga.
Nord Stream 2 là đường ống dẫn khí đốt dài khoảng 1.200 km, nối Nga với Đức qua biển Baltic, với công suất thiết kế lên đến 55 tỷ m3 khí đốt mỗi năm. Dự án trị giá 11 tỷ USD do Tập đoàn năng lượng Nga Gazprom dẫn đầu, với sự tham gia của các công ty châu Âu như Wintershall và OMV.
Mục tiêu ban đầu của Nord Stream 2 là tăng cường nguồn cung khí đốt trực tiếp từ Nga sang châu Âu, bỏ qua các tuyến đường bộ qua Ukraine, từ đó giảm chi phí trung chuyển và tăng tính ổn định cho thị trường năng lượng châu Âu. Tuy nhiên, dự án này ngay từ đầu đã vấp phải sự phản đối mạnh mẽ từ Ukraine, các quốc gia Đông Âu và Mỹ, với lập luận rằng nó làm tăng sự phụ thuộc của châu Âu vào năng lượng Nga, đe dọa an ninh năng lượng khu vực.
Mặc dù đã hoàn tất xây dựng vào năm 2021, Nord Stream 2 chưa bao giờ được cấp phép hoạt động do các áp lực chính trị và các vụ nổ bí ẩn vào tháng 9/2022, làm hư hại một trong hai nhánh của đường ống. Kể từ đó, dự án bị đình trệ, trở thành tâm điểm của các cuộc tranh cãi địa chính trị.
Trong bối cảnh xung đột Nga - Ukraine leo thang, châu Âu đã sử dụng Nord Stream 2 như một công cụ để gây áp lực kinh tế lên Nga, đặc biệt thông qua các đe dọa trừng phạt.
Mục đích chiến lược của EU
Theo Wall Street Journal, các đồng minh châu Âu của Ukraine, dưới sự dẫn dắt của Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen, đã dọa đóng vĩnh viễn dự án Nord Stream 2 nếu Nga không chấp nhận đề xuất ngừng bắn 30 ngày do Mỹ đưa ra. Động thái này được thảo luận tại hội nghị thượng đỉnh ở Kiev ngày 10/5, với sự tham gia của các lãnh đạo từ Anh, Đức, Pháp, Ba Lan, và EU.
Mục tiêu rõ ràng nhất của các đe dọa trừng phạt là thúc đẩy Nga ngồi vào bàn đàm phán với Ukraine. Lệnh ngừng bắn 30 ngày, được Tổng thống Mỹ Donald Trump đề xuất, được xem là bước đệm để đạt được một giải pháp hòa bình lâu dài hơn.
Các lãnh đạo châu Âu, đặc biệt là Thủ tướng Đức Friedrich Merz, đã nhấn mạnh rằng việc trừng phạt Nord Stream 2 sẽ được triển khai nếu Nga từ chối hoặc vi phạm lệnh ngừng bắn. Điều này cho thấy EU sử dụng Nord Stream 2 như một đòn bẩy địa chính trị, tận dụng tầm quan trọng của dự án đối với nền kinh tế Nga để gây áp lực lên Kremlin.
Theo Ngoại trưởng Nga Sergey Lavrov, trong các cuộc đàm phán với chính quyền Mỹ, Nga đã đề cập đến việc khôi phục đường ống Nord Stream 2 như một phần của nỗ lực cải thiện quan hệ kinh tế với phương Tây. Tuy nhiên, các biện pháp trừng phạt của EU, nếu được áp dụng, sẽ ngăn chặn mọi khả năng tái khởi động đường ống này. Đồng thời cho thấy EU không chỉ muốn gây áp lực về mặt quân sự mà còn nhắm đến việc hạn chế khả năng Nga sử dụng năng lượng như một công cụ ngoại giao.
Bên cạnh áp lực đàm phán, EU còn sử dụng các đe dọa trừng phạt để thúc đẩy chiến lược dài hạn: loại bỏ hoàn toàn sự phụ thuộc vào năng lượng Nga. Theo kế hoạch được công bố vào tháng này, EU dự kiến cấm các hợp đồng khí đốt ngắn hạn từ cuối năm 2025, loại bỏ dần các hợp đồng dài hạn trước năm 2027. Năm 2024, châu Âu đã chi 23 tỷ euro để nhập khẩu năng lượng từ Nga, chiếm 15% tổng lượng khí đốt nhập khẩu của khối. Việc siết chặt các nguồn cung từ Nga, bao gồm thông qua Nord Stream 2, là một phần trong nỗ lực đa dạng hóa nguồn cung năng lượng, với Na Uy, Qatar và Mỹ trở thành các nhà cung cấp thay thế chính.
Ngoài ra, EU cũng nhắm đến việc làm suy yếu doanh thu năng lượng của Nga, vốn là nguồn tài chính quan trọng hỗ trợ cho các hoạt động quân sự ở Ukraine. Theo Financial Times, các biện pháp trừng phạt mới không chỉ nhằm vào Nord Stream 2 mà còn hướng đến các tàu vận chuyển dầu Nga (được gọi là "Hạm đội bóng đêm") và các thực thể ở Trung Quốc, Thổ Nhĩ Kỳ bị cáo buộc giúp Nga "lách" lệnh cấm vận.
Các tuyên bố đe dọa trừng phạt đường ống Nord Stream 2 cũng mang ý nghĩa biểu tượng, đặc biệt trong bối cảnh chính trị nội bộ của EU. Tại Đức, quốc gia hưởng lợi chính từ dự án, Thủ tướng Friedrich Merz đã thảo luận với Ursula von der Leyen về khả năng trừng phạt Nord Stream 2 trong chuyến thăm Brussels vào ngày 9/5. Quyết định này phản ánh sự thay đổi trong lập trường của Đức, vốn từng là nhà bảo vệ kiên quyết của Nord Stream 2 dưới thời Thủ tướng Angela Merkel. Việc ủng hộ các biện pháp trừng phạt cho thấy Đức đang ưu tiên đoàn kết với các đồng minh EU và NATO hơn là duy trì mối quan hệ năng lượng với Nga.
Hơn nữa, các lệnh trừng phạt còn nhằm củng cố vị thế của EU như một khối thống nhất trong việc đối phó với Nga. Thủ tướng Hungary Viktor Orban, người từng nhiều lần phản đối các lệnh cấm vận năng lượng Nga, đã gây khó khăn cho sự đồng thuận trong EU. Tuy nhiên, các đề xuất mới được thiết kế để không cần sự nhất trí của tất cả 27 quốc gia thành viên, giúp EU dễ dàng triển khai các biện pháp hơn.
Hiệu quả hạn chế của các lệnh trừng phạt
(Từ trái sang phải) Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen, Thủ tướng Anh Keir Starmer và Chủ tịch Hội đồng châu Âu Antonio Costa (Ảnh: Reuters).
Mặc dù EU đặt nhiều kỳ vọng vào các biện pháp trừng phạt Nord Stream 2, thực tế cho thấy hiệu quả của chúng đối với Nga là hạn chế, xuất phát từ một số lý do sau:
Thứ nhất, Nga đã thích nghi với các lệnh trừng phạt. Kể từ khi xung đột Nga-Ukraine nổ ra, Nga phải đối mặt với hơn 21.692 lệnh trừng phạt, phần lớn nhắm vào các cá nhân, ngân hàng, ngành năng lượng. Nga cũng tìm cách thích nghi bằng cách chuyển hướng xuất khẩu năng lượng sang các thị trường khác, đặc biệt là Trung Quốc và Ấn Độ. Theo Bloomberg, khoảng 20% lượng dầu thô bị ảnh hưởng bởi các lệnh trừng phạt phương Tây đã được bù đắp bởi nhu cầu từ châu Á.
Về khí đốt, Nga duy trì xuất khẩu sang châu Âu thông qua các tuyến khác như TurkStream (35 tỷ m3/năm) và khí tự nhiên hóa lỏng (LNG, 48 tỷ m3/năm). Năm 2024, lượng khí đốt nhập từ Nga vào EU tăng 14% so với năm trước, cho thấy châu Âu vẫn phụ thuộc vào năng lượng Nga, bất chấp các lệnh trừng phạt. Theo RT, Nga đã cảnh báo rằng việc EU chấm dứt các hợp đồng khí đốt sẽ dẫn đến giá năng lượng cao hơn cho người tiêu dùng châu Âu, trong khi Nga có thể tìm kiếm các thị trường thay thế.
Thứ hai, Nord Stream 2 không còn là trọng tâm chiến lược của Nga. Mặc dù Nord Stream 2 từng là biểu tượng của hợp tác kinh tế Nga - Đức, dự án này đã mất đi tầm quan trọng chiến lược đối với Nga sau khi bị đình trệ năm 2022. Theo Fox News, Nga đã tìm cách sử dụng Nord Stream 2 cho tiêu thụ nội địa, giảm sự phụ thuộc vào thị trường châu Âu. Ngoài ra, các tuyến đường ống khác như TurkStream và các cơ sở hạ tầng qua Ukraine (trước khi bị chấm dứt ngày 1/1/2025) đã giúp Nga duy trì nguồn thu từ xuất khẩu khí đốt.
Hơn nữa, các vụ nổ vào tháng 9/2022 đã làm hư hại một nhánh của Nord Stream 2, khiến việc khôi phục hoạt động trở nên tốn kém và phức tạp về mặt kỹ thuật. Theo giáo sư Thierry Bros từ Viện nghiên cứu chính trị Paris (Pháp), việc tái khởi động Nord Stream 2 không còn cần thiết khi Nga có thể tận dụng TurkStream và các tuyến khác để đạt công suất tương đương. Điều này làm giảm tác động của các lệnh trừng phạt lên Nord Stream 2 đối với nền kinh tế Nga.
Tác động ngược lên châu Âu
Giới chuyên gia nhận định, các lệnh trừng phạt nhằm vào Nord Stream 2 và nỗ lực cắt giảm khí đốt Nga có thể gây ra những hậu quả không mong muốn cho chính châu Âu. Theo tổ chức tư vấn Bruegel, nếu Nga ngừng cung cấp khí đốt hoàn toàn, EU sẽ cần giảm nhu cầu khí đốt từ 10-15%/năm, điều này có thể ảnh hưởng đến các ngành công nghiệp và người tiêu dùng. Việc chuyển sang các nguồn cung thay thế như LNG từ Qatar, Mỹ thường có chi phí cao hơn và độ tin cậy thấp hơn, làm tăng gánh nặng kinh tế cho EU.
Slovakia, một quốc gia phụ thuộc đáng kể vào khí đốt Nga, đã đe dọa cắt nguồn cung điện dự phòng cho Ukraine nếu Kiev chấm dứt trung chuyển khí đốt Nga từ ngày 1/1/2025. Điều này cho thấy sự chia rẽ trong nội bộ EU về các chính sách năng lượng và trừng phạt. Hơn nữa, theo Tổng thống Nga Vladimir Putin, quyết định của Ukraine và EU trong việc chấm dứt các tuyến khí đốt qua Ukraine không chỉ gây tổn hại cho Nga mà còn làm tăng giá năng lượng tại châu Âu, với giá khí đốt đã chạm mức 500 USD/1.000 m³ vào cuối năm 2024.
Về pháp lý, việc áp đặt lệnh trừng phạt mới đối với Nord Stream 2 đòi hỏi sự nhất trí của 27 quốc gia thành viên EU, điều không dễ đạt được do các lợi ích năng lượng khác nhau. Hungary, với 85% khí đốt nhập khẩu từ Nga, đã nhiều lần phản đối các biện pháp trừng phạt năng lượng. Ngoài ra, các công ty châu Âu như OMV (Áo) và Uniper (Đức) đã thắng kiện Gazprom tại tòa án quốc tế, yêu cầu bồi thường hơn 13 tỷ USD vì Nga không thực hiện các cam kết cung cấp khí đốt. Điều này cho thấy các tranh chấp pháp lý có thể làm phức tạp thêm nỗ lực trừng phạt Nord Stream 2.
Theo các chuyên gia của kênh RT, Nga xem các đe dọa trừng phạt dự án Nord Stream 2 là một phần của chiến lược rộng lớn hơn của phương Tây nhằm kiềm chế ảnh hưởng kinh tế và chính trị của Moscow. Tổng thống Putin đã gọi các động thái của Ukraine và EU là "trừng phạt ngược" châu Âu, làm tăng giá năng lượng và gây tổn hại cho người tiêu dùng châu Âu.
Báo chí Nga cũng nhấn mạnh Nord Stream 2 là một dự án thương mại, không nên bị chính trị hóa, việc EU sử dụng nó như một công cụ chính trị chỉ làm suy yếu an ninh năng lượng của khu vực. Người phát ngôn Điện Kremlin Dmitry Peskov từng tuyên bố rằng Nga "rất tiếc" về việc Đức đình chỉ phê duyệt Nord Stream 2 và nhấn mạnh dự án này mang lại lợi ích cho cả hai bên.
Ngoài ra, Nga đã chỉ trích sự phụ thuộc của EU vào các nguồn LNG từ Mỹ, cho rằng điều này làm tăng chi phí, gây bất ổn cho thị trường năng lượng châu Âu. Theo Phó Thủ tướng Alexander Novak, nếu EU cấm nhập khẩu dầu và khí đốt Nga, giá dầu có thể tăng lên 300 USD/thùng, gây ra "hậu quả thảm khốc" cho thị trường toàn cầu.
Việc EU nhiều lần đe dọa trừng phạt dự án đường ống dẫn khí đốt Nord Stream 2 để ép Nga đàm phán ký lệnh ngừng bắn ở Ukraine phản ánh một chiến lược phức tạp, kết hợp giữa áp lực địa chính trị, nỗ lực giảm phụ thuộc năng lượng và củng cố đoàn kết nội bộ khối. Tuy nhiên, hiệu quả của các biện pháp này đối với Nga là "hạn chế", do Moscow đã thích nghi với các lệnh trừng phạt trên; chuyển hướng xuất khẩu năng lượng sang châu Á và giảm tầm quan trọng của Nord Stream 2 trong chiến lược kinh tế của mình. Trong khi đó, các lệnh trừng phạt có thể gây tác động ngược lên chính châu Âu, làm tăng giá năng lượng và gây ra sự chia rẽ trong nội bộ EU.
Đến nay, bối cảnh địa chính trị vẫn chưa cho thấy dấu hiệu của một giải pháp hòa bình lâu dài cho vấn đề hòa bình Ukraine. Các cuộc đàm phán tại Istanbul (Thổ Nhĩ Kỳ) ngày 16/5 giữa hai bên không đạt được tiến triển đáng kể, Nga vẫn chưa phản ứng chính thức với các đe dọa trừng phạt mới nhất của EU.
Trong tương lai, châu Âu cần cân nhắc kỹ lưỡng giữa việc duy trì áp lực lên Nga và bảo vệ lợi ích kinh tế của chính mình, trong bối cảnh thị trường năng lượng toàn cầu ngày càng bất ổn.
