Cách Không quân Nga hạ tiêm kích F-16 của Ukraine

Một trong những sự kiện nổi bật gần đây là vụ hạ chiếc F-16 tại tỉnh Chernihiv, khiến phi công Trung tá Maksym Ustimenko thiệt mạng.

F-16 và vai trò trong Không quân Ukraine

Tiêm kích F-16 Fighting Falcon, do Lockheed Martin của Mỹ sản xuất, là một trong những loại máy bay chiến đấu đa năng được Ukraine kỳ vọng sẽ thay đổi cục diện trên không trong cuộc xung đột với Nga. Từ năm 2024, Ukraine bắt đầu nhận được các lô F-16 từ đồng minh NATO như Hà Lan, Đan Mạch, Na Uy và Bỉ.

Những chiếc máy bay này được xem là một bước tiến quan trọng trong việc hiện đại hóa lực lượng không quân Ukraine, vốn trước đó chủ yếu dựa vào các máy bay thời Liên Xô như MiG-29 và Su-27.

Theo Topwar, F-16 đã chứng minh khả năng chiến đấu đáng kể như việc một chiếc F-16 của Ukraine bắn hạ 6 tên lửa hành trình Nga tháng 12/2024, trong đó 2 tên lửa bị phá hủy bằng pháo máy bay - một kỳ tích chưa từng có trong lịch sử dòng máy bay này. Tuy nhiên, bất chấp những thành tựu ban đầu, F-16 cũng đối mặt với những thách thức lớn từ các hệ thống phòng không và không quân hiện đại của Nga.

Tính đến ngày 4/7, Ukraine đã mất ít nhất 4 chiếc F-16 trong các nhiệm vụ chiến đấu, trong đó vụ việc mới nhất xảy ra vào ngày 29/6 tại tỉnh Chernihiv, nơi phi công Maksym Ustimenko thiệt mạng khi đánh chặn cuộc tấn công quy mô lớn của Nga. Những tổn thất này không chỉ là mất mát về vật chất mà còn đặt ra câu hỏi về khả năng duy trì sức mạnh không quân Ukraine trong bối cảnh chiến tranh kéo dài.

Cuộc tấn công quy mô lớn của Nga

Vào đêm 28, rạng sáng 29/6, Nga đã tiến hành một trong những đợt không kích lớn nhất từ trước đến nay nhằm vào Ukraine, sử dụng 537 vũ khí trên không, bao gồm 477 máy bay không người lái (UAV) và 60 tên lửa các loại.

Theo báo cáo Không quân Ukraine, 477 UAV - chủ yếu là UAV Shahed (Geran-2) và các UAV mồi nhử, được phóng từ nhiều địa điểm như Kursk, Shatalovo, Oryol, Bryansk, Millerovo và bán đảo Crimea; 60 tên lửa gồm 4 tên lửa siêu thanh Kh-47M2 Kinzhal, 7 tên lửa đạn đạo Iskander-M/KN-23, 41 tên lửa hành trình Kh-101 và Iskander-K, 5 tên lửa hành trình Kalibr, và 3 tên lửa dẫn đường S-300 hoán cải.

Cuộc tấn công này được thiết kế để làm quá tải hệ thống phòng không của Ukraine, với các đợt tấn công từ nhiều hướng, sử dụng kết hợp các loại vũ khí có tốc độ, quỹ đạo, tầm bắn khác nhau. Nhà phân tích quân sự Ba Lan Wojciech Koziol trong bài viết trên Defence24 đưa ra nhận định, chiến thuật của Nga nhằm gây áp lực đồng thời lên các hệ thống phòng không mặt đất và lực lượng không quân Ukraine, buộc Ukraine phải phân tán lực lượng để đối phó.

Các mục tiêu tấn công chính của Nga bao gồm những cơ sở hạ tầng trọng yếu tại các khu vực như Kremenchuk, Poltava, Dnipro, Mykolaiv, Zaporizhzhia, Cherkasy, Lviv và thủ đô Kiev. Đặc biệt, nhà máy lọc dầu tại Kremenchuk và sân bay quân sự Kulbakino ở Mykolaiv đã bị hư hại nghiêm trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng hậu cần và không quân của Ukraine.

Trong bối cảnh này, các tiêm kích F-16 của Ukraine được huy động để đánh chặn các mục tiêu trên không, đặc biệt là UAV Shahed và tên lửa hành trình. Tuy nhiên, chính trong quá trình thực hiện nhiệm vụ này, chiếc F-16 do Trung tá Maksym Ustimenko điều khiển đã bị phá hủy.

Vụ hạ F-16 tại Chernihiv

Theo bài viết của Wojciech Koziol trên Defence24, chiếc F-16 bị phá hủy trong khi đang thực hiện nhiệm vụ đánh chặn các mục tiêu trên không vào đêm 28/6. Phi công Maksym Ustimenko đã bắn hạ 7 mục tiêu, bao gồm UAV và có thể là một số tên lửa, trước khi máy bay của anh gặp sự cố.

Báo cáo cho biết máy bay bắt đầu mất độ cao sau khi bắn hạ mục tiêu cuối cùng và phi công Ustimenko đã cố gắng điều khiển máy bay tránh xa khu dân cư trước khi thiệt mạng. Nguyên nhân chính xác dẫn đến vụ rơi máy bay vẫn chưa được làm rõ, nhưng một số giả thuyết đã được đưa ra:

Thứ nhất, các mảnh vỡ từ UAV Geran-2. Chuyên gia Koziol cho rằng Ustimenko có thể đã sử dụng pháo 20mm trên F-16 để bắn hạ một UAV Geran-2. Tuy nhiên, việc sử dụng pháo để tiêu diệt các mục tiêu bay chậm như UAV tiềm ẩn nguy cơ lớn do các mảnh vỡ có thể va vào máy bay, gây hư hỏng động cơ hoặc các bộ phận quan trọng. Điều này đặc biệt nguy hiểm khi F-16 phải bay ở độ cao thấp để tiếp cận UAV.

Thứ hai, tên lửa không đối không từ máy bay Nga. Một số nguồn tin, bao gồm cả Defence24, nghi ngờ chiếc F-16 có thể bị bắn hạ bởi tên lửa không đối không tầm xa của Nga như R-37M, được dẫn đường bởi máy bay cảnh báo sớm (AWACS) A-50. Tên lửa R-37M, với tầm bắn lên đến 300 km và tốc độ Mach 6, là một trong những vũ khí không đối không tiên tiến nhất của Nga, vượt trội so với tên lửa AIM-120 AMRAAM của F-16 (tầm bắn 160km). Nếu kịch bản này đúng, nó cho thấy sự phối hợp hiệu quả giữa các nền tảng không quân Nga, tận dụng ưu thế về radar và tên lửa tầm xa để tấn công từ khoảng cách an toàn.

Thứ ba, do Hệ thống phòng không Nga. Một số chuyên gia cho rằng F-16 có thể đã bị bắn hạ bởi hệ thống phòng không S-400 hoặc S-300V4 của Nga, đặc biệt khi máy bay này hoạt động gần khu vực giao tranh như Chernihiv hoặc Sumy. Hệ thống S-400 có khả năng phát hiện và tiêu diệt mục tiêu ở khoảng cách xa, khiến F-16 dễ bị tổn thương nếu bay vào vùng phòng không dày đặc của Nga. Dù nguyên nhân cụ thể là gì, vụ việc này đã làm nổi bật những khó khăn mà Không quân Ukraine phải đối mặt khi sử dụng F-16 trong môi trường chiến đấu khắc nghiệt.

Những hạn chế của F-16 trên chiến trường Ukraine

F-16 được thiết kế từ thời Chiến tranh Lạnh, chủ yếu dành cho các cuộc không chiến và hỗ trợ mặt đất trong các kịch bản chiến tranh thông thường. Tuy nhiên, trong bối cảnh chiến tranh hiện đại tại Ukraine, F-16 phải đối mặt với nhiều thách thức:

Một là thiếu hụt đạn dược phù hợp. Theo chuyên gia quân sự Koziol, máy bay F-16 của Ukraine thường chỉ mang 6 tên lửa không đối không (4 tên lửa tầm trung AIM-120 và 2 tên lửa tầm ngắn AIM-9 Sidewinder), không đủ để đối phó với các cuộc tấn công kết hợp quy mô lớn của Nga. Tên lửa dẫn đường bằng laser APKWS của Mỹ, vốn có thể giúp F-16 tiêu diệt UAV hiệu quả hơn, đã không được cung cấp cho Ukraine mà được chuyển hướng sang Trung Đông để hỗ trợ Israel chống lại các cuộc tấn công bằng UAV từ Iran và Yemen. Điều này khiến F-16 phải dựa vào pháo máy bay, một phương pháp nguy hiểm và kém hiệu quả khi đối phó với UAV.

Chuyên gia Koziol nhấn mạnh rằng việc sử dụng pháo để bắn hạ UAV là một chiến thuật rủi ro cao, đặc biệt khi F-16 phải bay ở độ cao thấp để tiếp cận mục tiêu. Ông cũng chỉ trích việc Mỹ chuyển hướng lô tên lửa APKWS sang Trung Đông, cho rằng điều này đã làm suy yếu khả năng phòng không của Ukraine và gián tiếp góp phần vào tổn thất F-16. Koziol gọi đây là một “nghịch lý” khi Iran, thông qua các cuộc tấn công bằng UAV, đã vô tình ảnh hưởng đến chiến trường Ukraine.

Hai là Hệ thống phòng không và không quân Nga thể hiện sự vượt trội. Các hệ thống phòng không S-400 và S-300V4, cùng tên lửa không đối không R-37M và máy bay AWACS A-50, tạo ra lưới phòng thủ khó xuyên thủng. Theo nhà phân tích Marcin Ogdowski trên Polska Zbrojna, sự chênh lệch về công nghệ và số lượng giữa F-16 của Ukraine và các nền tảng không quân Nga khiến phi công Ukraine phải hoạt động trong thế bị động, thường xuyên né tránh các mối đe dọa thay vì chủ động tấn công.

Ba là sự khan hiếm phi công và máy bay. Ukraine chỉ có 20 chiếc F-16; số lượng phi công được đào tạo đầy đủ để điều khiển loại máy bay này hạn chế. Theo Defence 24, việc thiếu hụt phi công và phụ tùng thay thế khiến việc triển khai F-16 gặp nhiều khó khăn, đặc biệt khi các đồng minh như Bỉ “trì hoãn” bàn giao thêm máy bay đến sau năm 2025; làm tăng áp lực lên các phi công như Maksym Ustimenko, buộc họ phải thực hiện những nhiệm vụ nguy hiểm với nguồn lực hạn chế.

Bốn là chiến thuật linh hoạt và kinh nghiệm của Không quân Nga. Nga đã ưu tiên “săn lùng” F-16, coi đây là mục tiêu chiến lược để làm suy yếu không quân Ukraine. Theo chuyên gia phân tích quân sự Ogdowski, sau vụ bắn hạ F-16 đầu tiên ngày 12/4 tại tỉnh Sumy, Ukraine đã phải tạm ngừng sử dụng F-16 trong một thời gian dài để bảo toàn lực lượng; qua đó cho thấy Nga không chỉ nhắm vào việc phá hủy máy bay mà còn tìm cách làm gián đoạn hoạt động không quân của Ukraine.

Hệ quả

Theo giới chuyên gia, việc mất thêm chiếc F-16 và phi công Maksym Ustimenko là đòn giáng mạnh vào Không quân Ukraine, không chỉ về mặt vật chất mà còn về tinh thần. Theo Topwar, các cuộc nổi loạn chống lại việc tuyển quân bắt buộc tại Ukraine đang gia tăng, phản ánh sự bất mãn của người dân trong bối cảnh chiến tranh kéo dài và tổn thất nặng nề. Những tổn thất liên tiếp của F-16 cũng làm dấy lên nghi ngờ về tính hiệu quả của các khí tài phương Tây trong chiến trường Ukraine, đặc biệt khi so sánh với các hệ thống phòng không và không quân tiên tiến của Nga.

Về phía Nga, việc bắn hạ F-16 được xem là chiến thắng chiến lược, củng cố hình ảnh về khả năng kiểm soát không phận của họ. Các hệ thống như S-400, R-37M và máy bay AWACS A-50 đã chứng minh hiệu quả trong việc đối phó với các mối đe dọa từ F-16. Ngoài ra, chiến thuật sử dụng UAV và tên lửa kết hợp để làm quá tải phòng không Ukraine tiếp tục mang lại kết quả, như được chứng minh qua các cuộc tấn công vào cơ sở hạ tầng tại Kremenchuk và Mykolaiv.

Đối với Ukraine, tương lai của lực lượng F-16 phụ thuộc vào khả năng nhận thêm viện trợ từ phương Tây, gồm máy bay, tên lửa và phụ tùng thay thế. Tuy nhiên, với việc Bỉ, Na Uy trì hoãn bàn giao F-16 đến cuối 2025 hoặc muộn hơn, Ukraine sẽ đối mặt với các thách thức lớn trong việc duy trì sức mạnh không quân. Hơn nữa, sự khan hiếm phi công được đào tạo đầy đủ và áp lực từ các cuộc tấn công liên tục của Nga có thể khiến Không quân Ukraine phải tiếp tục hoạt động trong thế phòng thủ.

Vụ Nga bắn hạ tiêm kích F-16 tại Chernihiv là minh chứng cho sự phức tạp và khốc liệt của cuộc chiến trên không trong cuộc xung đột quân sự Nga-Ukraine. Không quân Nga đã tận dụng hiệu quả các hệ thống phòng không, tên lửa tầm xa và chiến thuật tấn công kết hợp để gây tổn thất cho Ukraine, trong khi Không quân Ukraine đối mặt những hạn chế về công nghệ, đạn dược và nhân lực.

Cuộc xung đột này không chỉ là cuộc chiến về vũ khí mà còn là cuộc chiến về chiến thuật và nguồn lực. Trong khi Nga tiếp tục củng cố ưu thế trên không, Ukraine cần nhanh chóng khắc phục điểm yếu về trang bị và huấn luyện để bảo vệ không phận và hỗ trợ lực lượng mặt đất. Tuy nhiên, với những tổn thất liên tiếp, áp lực ngày càng gia tăng, tương lai của Không quân Ukraine vẫn đang đứng trước nhiều thử thách.