Thổ cẩm Jrai: Tiếp cận mới cho phát triển phụ kiện thời trang đương đại

Trần Thiên Quang

Học viên Cao học ngành Mỹ thuật Ứng dụng, Trường Đại học Văn Lang

Email: tranthienquang04092016@gmail.com

Tóm tắt

Trong bối cảnh toàn cầu hóa, phụ kiện thời trang giữ vai trò then chốt trong việc nâng tầm giá trị thẩm mỹ và bản sắc của ngành thời trang, thúc đẩy sự đa dạng và bản địa hóa sản phẩm thời trang. Cùng với đó, phát triển phụ kiện giúp tạo ra chuỗi giá trị sản xuất - thiết kế - tiêu dùng khép kín, mở rộng cơ hội việc làm, tăng năng lực cạnh tranh của ngành công nghiệp thời trang trong và ngoài nước. Nghiên cứu phân tích vai trò của thổ cẩm Jrai trong phát triển phụ kiện thời trang đương đại, trên cơ sở đó đề xuất hàm ý hình thành chuỗi giá trị ngành thời trang gắn kết giữa văn hóa truyền thống và hiện đại.

Từ khóa: Chuỗi giá trị, phụ kiện thời trang, thổ cẩm Jrai, thời trang đương đại, công nghiệp thời trang, sản phẩm thời trang

Summary

In the context of globalization, fashion accessories play a crucial role in enhancing aesthetic value and identity within the fashion industry, fostering product diversity and localization. The development of accessories contributes to the creation of a closed-loop value chain encompassing production, design, and consumption; expands employment opportunities; and strengthens the competitiveness of the fashion industry both domestically and internationally. This study analyzes the role of Jrai brocade in the development of contemporary fashion accessories, thereby proposing implications for establishing a fashion industry value chain that integrates traditional and modern cultural elements.

Keywords: Value chain, fashion accessories, Jrai brocade, contemporary fashion, fashion industry, fashion products

ĐẶT VẤN ĐỀ

Trong bối cảnh toàn cầu hóa văn hóa và chuyển dịch xu hướng tiêu dùng sang các giá trị bản địa, ngành thời trang thế giới đang chứng kiến sự hồi sinh mạnh mẽ của chất liệu truyền thống, đặc biệt là các sản phẩm thủ công mang tính biểu tượng văn hóa cao. Theo đó, việc đưa chất liệu thổ cẩm Jrai - một biểu tượng văn hóa của cộng đồng người Jrai tại Tây Nguyên vào lĩnh vực phụ kiện thời trang đương đại không chỉ góp phần bảo tồn giá trị văn hóa, mà còn tạo ra hướng đi mới cho ngành công nghiệp sáng tạo. Tuy nhiên, để thổ cẩm Jrai trở thành chất liệu chủ đạo trong thiết kế phụ kiện thời trang đương đại, cần có những nghiên cứu về giá trị văn hóa, tiềm năng kinh tế cũng như các rào cản trong khâu sản xuất, thiết kế, tiêu thụ và thương hiệu hóa sản phẩm. Vì vậy, nghiên cứu này nhằm phân tích những cơ hội và thách thức trong việc ứng dụng thổ cẩm Jrai vào lĩnh vực phụ kiện thời trang, từ đó đề xuất hướng tiếp cận mới, vừa góp phần phát triển ngành công nghiệp thời trang sáng tạo, vừa bảo tồn bền vững một di sản văn hóa đặc sắc của người Jrai.

GIÁ TRỊ VĂN HÓA VÀ KINH TẾ CỦA THỔ CẨM JRAI

Thổ cẩm Jrai là sản phẩm dệt thủ công mang bản sắc văn hóa, tín ngưỡng và thế giới quan của cộng đồng người Jrai - một trong những tộc người bản địa sinh sống lâu đời tại khu vực Tây Nguyên. Với người Jrai, thổ cẩm không chỉ là vật dụng sinh hoạt mà còn mang chức năng nghi lễ, thể hiện vị thế xã hội và quan niệm nhân sinh. Họa tiết trên thổ cẩm thường mang hình ảnh cách điệu của thiên nhiên, vũ trụ, chim muông, mặt trời, hoa văn hình học và những biểu tượng liên quan đến tín ngưỡng đa thần - phản ánh một cách sống động thế giới tâm linh của người Jrai (Nguyễn Thị Thu Trang, 2022). Đặc trưng nổi bật của thổ cẩm Jrai nằm ở kỹ thuật dệt thủ công hoàn toàn bằng khung dệt truyền thống, sử dụng sợi bông, sợi tơ từ cây rừng và màu nhuộm tự nhiên từ vỏ cây, lá cây hoặc đất đỏ bazan. Quá trình dệt thổ cẩm đòi hỏi sự khéo léo cũng như sự hiểu biết sâu sắc về quy luật hoa văn và kỹ thuật phối màu, thể hiện sự tinh tế và sáng tạo của nghệ nhân dân gian. Đây chính là giá trị văn hóa phi vật thể quý báu cần được bảo tồn và phát huy trong bối cảnh toàn cầu hóa văn hóa hiện nay (UNESCO, 2020).

Trong những năm gần đây, sự gia tăng nhu cầu tiêu dùng các sản phẩm thủ công mỹ nghệ và thời trang mang yếu tố bản địa đã tạo cơ hội lớn cho việc thương mại hóa thổ cẩm. Theo McKinsey & Company (2023), các sản phẩm thời trang sử dụng chất liệu truyền thống có tốc độ tăng trưởng khoảng 12-15% mỗi năm. Với hoa văn độc đáo, màu sắc tự nhiên và câu chuyện văn hóa sâu sắc, thổ cẩm Jrai có khả năng tạo lợi thế cạnh tranh riêng biệt cho các sản phẩm thời trang như túi xách, ví, khăn, giày dép hay phụ kiện trang trí nội thất. Thực tế cho thấy, một số doanh nghiệp khởi nghiệp tại Việt Nam như Vietcraft, H’Mông Sisters hay Tay Nguyen Weaves đã bước đầu đưa thổ cẩm Tây Nguyên nói chung, thổ cẩm Jrai nói riêng vào các sản phẩm phụ kiện thời trang, đồ lưu niệm và quà tặng văn hóa, góp phần tăng thu nhập cho người dệt, đặc biệt là phụ nữ và thanh niên dân tộc thiểu số. Bên cạnh đó, sự tham gia của các nhà thiết kế trẻ trong việc cách tân mẫu mã, kết hợp chất liệu mới cũng đã mở rộng khả năng tiêu thụ sản phẩm trên thị trường nội địa và quốc tế.

Tuy nhiên, để thổ cẩm Jrai phát huy hết tiềm năng kinh tế, cần giải quyết các thách thức liên quan đến quy mô sản xuất nhỏ lẻ, thiếu hệ thống nhận diện thương hiệu, chưa đăng ký chỉ dẫn địa lý và thiếu chính sách hỗ trợ phát triển cụ thể. Trong chiến lược phát triển công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2030, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cũng đã xác định thủ công mỹ nghệ, bao gồm sản phẩm từ thổ cẩm, là một trong những ngành ưu tiên phát triển (Lê Minh Tiến, 2021). Việc phát triển các sản phẩm thời trang sử dụng thổ cẩm nói chung, thổ cẩm Jrai nói riêng không chỉ góp phần bảo tồn di sản mà còn mở ra hướng đi mới cho ngành công nghiệp sáng tạo, công nghiệp văn hóa ở Việt Nam.

PHỤ KIỆN THỜI TRANG ĐƯƠNG ĐẠI VÀ TIỀM NĂNG ỨNG DỤNG THỔ CẨM JRAI

Xu hướng phát triển phụ kiện thời trang đương đại

Trong dòng chảy phát triển của ngành công nghiệp thời trang toàn cầu, phụ kiện đã chuyển mình từ vai trò phụ trợ sang vị thế chủ đạo, trở thành một trong những phân khúc sáng tạo và sinh lợi cao nhất. Theo báo cáo của McKinsey (2023), thị trường phụ kiện thời trang toàn cầu đạt hơn 500 tỷ USD và đang dịch chuyển mạnh về phía sản phẩm mang tính bản địa, thủ công và thân thiện với môi trường. Đáng chú ý, 3 xu hướng lớn đang dẫn dắt sự phát triển của phụ kiện thời trang hiện nay là: (i) Cá nhân hóa - người tiêu dùng tìm kiếm sản phẩm mang dấu ấn riêng biệt thay vì các mẫu đại trà; (ii) Thời trang bền vững - sử dụng nguyên liệu tự nhiên, giảm phát thải, thân thiện với môi trường; và (iii) Tái định vị bản sắc - các thương hiệu thời trang tích cực khai thác chất liệu và họa tiết mang yếu tố truyền thống, bản địa để tạo khác biệt và lan tỏa thông điệp văn hóa. Trong bối cảnh đó, phụ kiện trở thành nền tảng lý tưởng để tích hợp các giá trị bản địa một cách linh hoạt, sáng tạo và hiệu quả. Những phụ kiện mang phong cách dân tộc, sử dụng họa tiết truyền thống, chất liệu thô mộc như vải dệt tay, sợi tự nhiên, da thuộc, gỗ, kim loại... đang chiếm ưu thế tại nhiều tuần lễ thời trang quốc tế. Đặc biệt, sự lên ngôi của các dòng sản phẩm thủ công tinh xảo, thời trang sinh thái và phụ kiện cảm hứng văn hóa, cho thấy tiềm năng rất lớn của chất liệu truyền thống trong dòng chảy thiết kế phụ kiện đương đại.

Tiềm năng ứng dụng thổ cẩm Jrai trong phụ kiện thời trang đương đại

Thổ cẩm Jrai là một trong những chất liệu tiêu biểu có khả năng hội nhập sâu vào xu hướng thiết kế phụ kiện thời trang hiện nay. Với các hoa văn hình học và họa tiết độc đáo, màu sắc đối lập mạnh (đen - đỏ - vàng - trắng), chất liệu vải dày, bền và có nguồn gốc hoàn toàn từ tự nhiên, thổ cẩm Jrai tạo nên hiệu ứng thị giác mạnh mẽ, rất phù hợp làm điểm nhấn, tạo chiều sâu văn hóa trong các sản phẩm phụ kiện thời trang.

Về mặt ứng dụng, thổ cẩm Jrai có thể được tích hợp vào thiết kế các loại túi xách, ví, khăn quàng cổ, vòng tay vải, giày sneakers bọc vải hoặc các phụ kiện như thắt lưng, dây đeo đồng hồ, dây máy ảnh... Việc kết hợp thổ cẩm với chất liệu da thuộc, vải canvas, kim loại hoặc gỗ sẽ không chỉ giúp tăng tính bền vững mà còn mở rộng khả năng tiêu thụ sản phẩm trong các phân khúc khác nhau: từ thời trang đường phố đến thời trang cao cấp, từ tiêu dùng nội địa đến hàng lưu niệm và quà tặng quốc tế…

Thực tế cho thấy, một số thương hiệu và dự án khởi nghiệp như Weaving Sisters, The May, Hoa Ban Craft... đã bước đầu thử nghiệm thành công việc đưa thổ cẩm (trong đó có thổ cẩm Jrai) vào thiết kế phụ kiện, thu hút sự quan tâm của người tiêu dùng Việt Nam và du khách quốc tế. Tuy nhiên, để tiềm năng ứng dụng thổ cẩm Jrai được phát huy mạnh mẽ hơn, cần có chiến lược rõ ràng về phát triển chuỗi giá trị từ khâu dệt nguyên liệu, đào tạo thiết kế, marketing sản phẩm, đến xây dựng thương hiệu và bảo vệ bản quyền văn hóa. Trong đó, sự hợp tác giữa nghệ nhân dệt với các nhà thiết kế và doanh nghiệp thời trang sẽ là điều kiện then chốt để tạo ra các sản phẩm vừa giữ nguyên hồn cốt văn hóa Jrai, vừa đáp ứng tiêu chuẩn thẩm mỹ, công năng và thị hiếu của người tiêu dùng hiện đại. Việc phát triển phụ kiện sử dụng thổ cẩm Jrai không chỉ mang lại giá trị kinh tế cho cộng đồng, mà còn góp phần bảo tồn và phát triển di sản văn hóa trong dòng chảy sáng tạo toàn cầu.

Một số thách thức

Trong bối cảnh đương đại, việc thương mại hóa thổ cẩm Jrai qua phát triển ứng dụng trong thiết kế phụ kiện thời trang được xem là hướng đi tiềm năng để bảo tồn và phát huy giá trị. Tuy nhiên, quá trình này đã và đang gặp phải những thách thức sau:

Thứ nhất, thách thức về nguồn nguyên liệu và kỹ thuật sản xuất truyền thống. Thổ cẩm Jrai đòi hỏi quy trình dệt thủ công tỉ mỉ với các kỹ thuật nhuộm màu tự nhiên và hoa văn phức tạp do các nghệ nhân giàu kinh nghiệm thực hiện. Việc duy trì kỹ thuật dệt truyền thống ngày càng khó khăn khi số lượng nghệ nhân ngày càng giảm do thế hệ trẻ ít mặn mà với nghề thủ công truyền thống; nguồn nguyên liệu tự nhiên cũng bị ảnh hưởng bởi biến đổi khí hậu và khai thác không bền vững (Nguyễn, 2021). Điều này làm tăng chi phí sản xuất và giảm khả năng mở rộng quy mô, cản trở quá trình thương mại hóa.

Thứ hai, thách thức về bảo tồn bản sắc văn hóa trong quá trình đổi mới sáng tạo sản phẩm. Khi ứng dụng thổ cẩm Jrai vào thiết kế phụ kiện đương đại, các nhà thiết kế cần đảm bảo giữ được yếu tố truyền thống đặc trưng nhưng đồng thời phải sáng tạo để phù hợp với thị hiếu hiện đại. Việc biến đổi hoa văn, màu sắc hoặc kỹ thuật truyền thống nếu không được kiểm soát tốt có thể làm mất đi giá trị bản địa, thậm chí dẫn đến sự phản ứng từ cộng đồng chủ sở hữu văn hóa (Pham & Le, 2020).

Thứ ba, thách thức về thị trường và chiến lược thương mại hóa. Thổ cẩm Jrai khi đưa ra thị trường hiện đại phải cạnh tranh với các sản phẩm thời trang công nghiệp được sản xuất đại trà, giá rẻ, có mẫu mã đa dạng. Các sản phẩm thổ cẩm thủ công thường có giá thành cao hơn do chi phí nhân công và nguyên liệu, dẫn đến khó tiếp cận nhóm khách hàng phổ thông (Tran, 2019). Bên cạnh đó, các nghệ nhân và doanh nghiệp nhỏ thường thiếu kiến thức về marketing, quản lý thương hiệu và kênh phân phối chuyên nghiệp, khiến sản phẩm khó được quảng bá rộng rãi và duy trì doanh thu ổn định.

Thứ tư, thách thức về phát triển nguồn nhân lực và hợp tác liên ngành. Việc thương mại hóa thổ cẩm và phát triển thiết kế phụ kiện đòi hỏi sự phối hợp giữa các nghệ nhân truyền thống, nhà thiết kế thời trang, doanh nghiệp, các tổ chức bảo tồn văn hóa và cơ quan quản lý nhà nước. Tuy nhiên, thực tế cho thấy sự thiếu liên kết chặt chẽ giữa các bên khiến các hoạt động phát triển sản phẩm thiếu đồng bộ, làm giảm hiệu quả đầu tư và phát triển bền vững (Hoàng, 2022). Hơn nữa, các chương trình đào tạo về thiết kế và quản trị kinh doanh cho người làm nghề truyền thống còn hạn chế, ảnh hưởng tới khả năng thích ứng với thị trường hiện đại.

Thứ năm, thách thức về quyền sở hữu trí tuệ và bảo vệ di sản văn hóa. Trong quá trình thương mại hóa, nguy cơ sản phẩm thổ cẩm bị làm giả, sao chép hoặc khai thác trái phép là rất lớn. Việc thiếu hệ thống bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ hiệu quả làm suy yếu giá trị thương hiệu, ảnh hưởng đến lợi ích kinh tế của nghệ nhân và cộng đồng.

HÀM Ý CHÍNH SÁCH

Sự kết hợp giữa thổ cẩm Jrai và ngành thiết kế phụ kiện thời trang đương đại không chỉ mang lại tiềm năng kinh tế lớn mà còn mở ra hướng đi mới trong bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa bản địa. Trong bối cảnh thời trang đang chuyển dịch mạnh về phía bền vững và bản địa hóa, thổ cẩm Jrai hoàn toàn có thể trở thành một biểu tượng mới cho tinh thần sáng tạo Việt Nam, nếu thực hiện có hiệu quả các giải pháp toàn diện sau:

Một là, các cơ quan quản lý văn hóa và chính quyền địa phương cần tiên phong trong việc xây dựng một chiến lược tổng thể nhằm bảo tồn và định vị thương hiệu cho thổ cẩm Jrai. Điều này bao gồm việc chính thức công nhận và vinh danh các nghệ nhân, đi kèm với những chính sách hỗ trợ thiết thực để họ có thể an tâm sống với nghề. Song song với đó, cần có những chính sách đột phá về phát triển kinh tế và xúc tiến thương mại. Nhà nước có thể giữ vai trò cầu nối, thiết lập các “Trung tâm Sáng tạo và Phát triển sản phẩm thổ cẩm” tại địa phương. Đi kèm với đó, cần có các chính sách khuyến khích về thuế, vốn vay ưu đãi cho các doanh nghiệp khởi nghiệp trong lĩnh vực thời trang bền vững, sử dụng chất liệu thổ cẩm Jrai.

Hai là, xây dựng chuỗi giá trị từ nguyên liệu đến sản phẩm. Hỗ trợ phát triển vùng nguyên liệu tự nhiên, cải tiến công nghệ dệt nhưng vẫn giữ yếu tố thủ công, kết nối với nhà thiết kế và doanh nghiệp thời trang để hình thành chuỗi giá trị khép kín. Theo đó, các nhà thiết kế và doanh nghiệp thời trang cần phối hợp với nghệ nhân địa phương để giữ gìn các hoa văn truyền thống, đồng thời sáng tạo ra những thiết kế phù hợp với thị hiếu hiện đại.

Ba là, đào tạo thiết kế ứng dụng và quản trị sản phẩm. Tổ chức các lớp học về thiết kế phụ kiện ứng dụng, xu hướng thời trang, quản lý thương hiệu cho nghệ nhân dệt, đặc biệt là thế hệ trẻ người Jrai. Việc tích hợp nội dung về văn hóa các dân tộc thiểu số, trong đó có nghệ thuật dệt thổ cẩm Jrai, vào chương trình giáo dục phổ thông tại địa phương cần được xem là một nhiệm vụ chiến lược.

Bốn là, tăng cường hoạt động xúc tiến thương mại. Tạo điều kiện để thổ cẩm Jrai và các sản phẩm phụ kiện thời trang đương đại thiết kế từ thổ cẩm Jrai tham gia các hội chợ quốc tế về thủ công mỹ nghệ, thời trang xanh; kết nối với các nền tảng thương mại điện tử để mở rộng thị trường. Việc đưa các sản phẩm phụ kiện thổ cẩm vào danh mục quà tặng quốc gia, ưu tiên trưng bày tại các sự kiện ngoại giao cũng là những kênh quảng bá hiệu quả nhất để nâng tầm giá trị và mở rộng thị trường xuất khẩu.

Năm là, hình thành chỉ dẫn địa lý cho sản phẩm thổ cẩm Jrai, đăng ký sở hữu trí tuệ, phát triển bộ nhận diện thương hiệu, từ đó định vị sản phẩm phụ kiện có bản sắc riêng trên thị trường toàn cầu. Việc xây dựng một hệ thống chứng nhận “Thổ cẩm Jrai thủ công đích thực” sẽ là một công cụ pháp lý hữu hiệu để bảo vệ giá trị nguyên bản của sản phẩm trước sự lấn át của hàng công nghiệp giả mạo, đồng thời giúp người tiêu dùng nhận diện và tin tưởng vào sản phẩm.

Tài liệu tham khảo:

1. Lê Minh Tiến (2021). Chiến lược phát triển ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2030. Nxb Chính trị Quốc gia Sự thật.

2. McKinsey & Company (2023). The State of Fashion 2023. https://www.mckinsey.com.

3. Nguyễn Thị Thu Trang (2022). Nghệ thuật dệt thổ cẩm của người Jrai và khả năng ứng dụng trong thiết kế thời trang. Tạp chí Văn hóa dân gian, số 5(178), 45–52.

4. Nguyễn, D. T. (2021). Tác động của biến đổi khí hậu đến nguồn nguyên liệu sản xuất thổ cẩm truyền thống. Khoa học và Môi trường, 29(1), 88-95.

5. Pham, L., & Le, H. (2020). Bảo tồn văn hóa dân tộc trong thiết kế thời trang hiện đại: Trường hợp thổ cẩm Tây Nguyên. Nghiên cứu Phát triển, 7(2), 102-110.

6. Tran, M. H. (2019). Thương mại hóa sản phẩm thủ công truyền thống: Vấn đề thị trường và giải pháp. Tạp chí Kinh tế và Phát triển, 45(9), 34-42.

7. UNESCO (2020). Creative Economy Report. https://en.unesco.org.